Zet Rusland straks ook chemische wapens in? ‘Chloorgas kun je gewoon aankopen’

“Poetin staat met zijn rug tegen de muur”, zei de Amerikaanse president Joe Biden tijdens een toespraak voor Amerikaanse zakenlui. “Hij zegt dat Amerika biologische en chemische wapens heeft in Europa. Hij suggereert dat Oekraïne die ook heeft. Dat is een duidelijk teken dat hij overweegt beide te gebruiken.”

Vrijdag had de Russische VN-ambassadeur beweerd dat de Verenigde Staten biologische wapens zouden ontwikkelen in Oekraïne. Biden ziet dat dus als een potentiële valsevlagoperatie, waarbij Rusland chemische of biologische wapens zou inzetten en Oekraïne de schuld toeschuiven.

Hoe groot is de kans dat Rusland werkelijk zover gaat om biologische of chemische wapens in te zetten in de strijd? “Dat Poetin biologische wapens zou inzetten, lijkt me weinig waarschijnlijk”, zegt hoogleraar internationale politiek Tom Sauer, die gespecialiseerd is in wapenbeheersing. Biologische wapens zijn besmettelijke organismen, zoals virussen, bacteriën of schimmels, die gebruikt kunnen worden om ziektes te verspreiden. “Natuurlijk heeft Rusland virussen in hoogbeveiligde laboratoria voor onderzoek. Maar tot op heden hebben ze die nooit ingezet in een conflict.”

Bij chemische wapens is dat moeilijker te zeggen. Het gaat om scheikundige wapens die ontwikkeld zijn om mensen, dieren en planten te vergiftigen. Er bestaan verschillende varianten. Gassen als fosfeen tasten de luchtwegen aan. Blaartrekkende gassen zoals mosterdgas doen ogen verblinden en de huid verbranden, terwijl zenuwgassen de zenuwbanen verstoren en tot verlamming kunnen leiden. Chemische wapens werden ingezet in de Eerste Wereldoorlog en de Eerste Golfoorlog in de jaren tachtig.

Stock van 40.000 ton

Omdat chemische wapens zo vreselijk zijn, verklaarden 193 landen, waaronder Rusland, in 1993 in het Verdrag Chemische Wapens om geen dergelijke wapens meer te gebruiken of in stock te houden. Omdat ze deel uitmaken van dat verdrag, krijgt Rusland op geregelde basis ook inspectiediensten over de vloer. In 2017 verklaarde de OPCW, de organisatie voor het verbod op chemische wapens, dat Rusland zijn volledige stock van 40.000 ton aan chemische wapens vernietigd had.

Toch zijn er aanwijzingen dat Rusland niet zijn volledige arsenaal vernietigd heeft. In maart 2018 werd de voormalige Russische dubbelspion Sergei Skripal samen met zijn dochter Joelia op Britse bodem vergiftigd met het zenuwgas novitsjok. Rusland ontkende alle betrokkenheid, maar onderzoek wees uit dat het het werk was van spionnen van de Russische militaire geheime dienst. 128 Russische spionnen en diplomaten werden daarna uit hun buitenlandse posten ontzet. Twee jaar later was er nog een novitsjokvergiftiging. De Russische prominente activist Alexei Navalny kreeg het zenuwgas toegediend en liet daardoor bijna het leven.

Wanneer de Syrische president Bashar al-Assad in de burgeroorlog chloorgas inzette tegen zijn eigen bevolking om steden in handen van de oppositie te veroveren, ging Poetin op de rem staan toen andere landen om sancties schreeuwden. Sterker nog, wanneer Assad de rebellen ervan beschuldigde om chloorgas te gebruiken, werd die boodschap gretig herhaald door Russische regeringsleiders op sociale media en in de Verenigde Naties. Vandaar ook dat Biden zo beducht is voor de Russische beschuldigingen dat de Amerikanen en Oekraïners aan biologische wapens werken.

De vraag in welke mate Rusland nog chemische wapens heeft, is dus niet eenvoudig te beantwoorden. “De aanvallen met novitsjok waren tot dusver tegen individuen”, zegt Sauer. “Het is een heel ander verhaal als je dat op grote schaal in steden wil inzetten.” Aangezien Rusland het Verdrag Chemische Wapens ondertekende, is het weinig waarschijnlijk dat het een grote stock ongemerkt verborgen kon houden. Al zou Rusland volgens Sauer op korte termijn wel kunnen opschalen. “Specifieke gassen die voor oorlog gebruikt worden, zoals saringas, dat kun je niet een-twee-drie aanmaken. Maar bijvoorbeeld chloorgas wordt ook in de civiele sector gebruikt en kun je in principe gewoon aankopen.”

Onderhevig aan weersomstandigheden

Toch schat hij de kans dat Rusland daadwerkelijk chemische wapens inzet niet erg hoog in. “Misschien komt het zover als Rusland niet meer vordert of in het verliezende kamp zit. Dan zouden ze met chemische wapens kunnen proberen om de bevolking terug te slaan. Maar daar zijn we nog niet, want Rusland schuift nog steeds op.”

Bovendien is de vraag in hoeverre chemische wapens winst zouden opleveren. Door hun afschrikkende kracht bieden ze wel een psychologisch voordeel, maar ze zijn wel sterk onderhevig aan de weersomstandigheden. “Als de wind verkeerd zit, riskeer je om je eigen troepen ermee te raken”, zegt defensiespecialist Dick Zandee (Clingendael). Hij acht het daarom waarschijnlijker dat Rusland verder gaat met de beproefde methodes uit de Tsjetsjeense en Syrische oorlogen. “Je ziet dat Poetin mensen uit de steden wil verjagen om ze daarna plat te bombarderen. Zolang dat iets oplevert, zie ik hem eerder op die weg doorgaan. Maar met Poetin in deze staat mag je natuurlijk niks uitsluiten.”