Wat ruimtefilms ons over aardbewoners vertellen

Al heel vroeg in de filmgeschiedenis kwam een regisseur voor het eerst op het lumineuze idee om een verhaal in de ruimte te situeren. Wie anders dan Georges Méliès, die bekendstond om zijn fantasierijke films vol special effects? Le voyage dans la lune uit 1902 – cinema was toen een jaar of vijf oud – wordt vandaag nog steeds als de oerklassieker van de sciencefictionfilm gezien. Een groep wetenschappers wordt met een gigantisch kanon richting maan geschoten, maar wordt daar gevangengenomen door insectachtige aliens. Na de nodige gevechten en ontploffingen vluchten de aardbewoners weer naar huis.

Le voyage dans la lune zette de toon voor de komende decennia: heel lang zouden ruimtefilms synoniem blijven staan voor spektakelcinema, die het publiek zo ver mogelijk van de aarde en van hun eigen beslommeringen weg zou voeren. Totdat ook een ander type cineasten – de zogenaamde filmauteurs – het genre ontdekten, en het geleidelijk aan met filosofie en psychologie begonnen te injecteren. En wat bleek? De ruimte ontpopte zich tot de perfecte plek om diepzinnige, vaak zeer symbolische verhalen te vertellen over aardbewoners.

Sperma en dildo’s

Het meest recente voorbeeld: High Life, de eerste Engelstalige film van de eigenzinnige Franse regisseuse Claire Denis. Robert Pattinson speelt een ter dood veroordeelde crimineel, die samen met een handvol andere ‘gelukkigen’ een alternatieve straf aanvaard heeft: een ruimtemissie, die als doel heeft om energie te halen uit een zwart gat, maar vooral uitdraait op een pervers experiment om baby’s te maken in de ruimte. Er wordt gevochten, verkracht, sperma afgetapt en op dildo’s gereden.

Een film die niet bang is om te choqueren, maar die tegelijk ook oprecht iets over de mens wil vertellen. Het lijkt niet vergezocht om de ruimtereis van de bemanning te zien als een metafoor voor het menselijk leven: het schip begint, net als onze aftakelende lichamen, steeds meer mankementen te vertonen, en begeeft zich met een steeds hoger wordende snelheid naar een zwart gat. Toen we de 72-jarige Claire Denis er onlangs over interviewden, sprak ze uit ervaring: “Als je ouder wordt, lijkt de tijd almaar sneller te gaan. Je mag dat dus gerust een metafoor noemen.”

High Life speelt zich af in de ruimte, maar is dus behoorlijk aards in zijn boodschap. “Het ruimteschip is letterlijk een kopie van een gevangenis op aarde, die buiten ons zonnestelsel wordt geschoten”, verduidelijkt Denis. Binnen de muren van die gevangenis zien we hoe de bemanning zich laat leiden door hun meest basale instincten. Enkel Monte (Pattinson) lijkt aan elke verleiding te weerstaan. (spoiler alert) Totdat hij uiteindelijk incestueuze gevoelens voor zijn eigen dochter ontwikkelt – een taboe dat in Denis’ werk geregeld terugkomt. (einde spoiler alert) Kort gesteld: High Life toont dat de mens de gevangene is van zijn eigen driften. Ontsnappen is niet mogelijk, zelfs niet in de ruimte.

^{(Lees verder onder de trailer.)}

Existentieel boompje

Als inspiratie voor haar film noemt Denis het Russische Solaris van Andrej Tarkovski. “Een van de meest invloedrijke films in het genre. Want Tarkovski begreep meteen dat je er een metafysische dimensie aan kon geven.” Metafysisch is inderdaad zowat Tarkovski’s middle name, dus toen hij in 1972 met een ruimtefilm op de proppen kwam, verwachtte niemand wilde achtervolgingsscènes tussen de ringen van Saturnus of laser-shoot-outs met paarse aliens. Solaris volgt de Russische kosmonaut Kelvin, die op een ruimtestation bij de planeet Solaris ongewenst bezoek krijgt van zijn overleden vrouw. Blijkt dat Solaris de kracht heeft om persoonlijke herinneringen weer in materie om te zetten. Zo grijpt Tarkovski – die zich baseerde op de gelijknamige roman van Stanisław Lem – sciencefiction aan om een existentieel boompje op te zetten: hoe echt zijn menselijke relaties, en zelfs liefde, uiteindelijk?

Vier jaar eerder al, in 1968, waagde ook een ander zwaargewicht van de auteurscinema zich aan een ruimtefilm: Stanley Kubrick, met het tijdloze 2001: A Space Odyssey. Tarkovski was geen fan, hij liet al in 1970 optekenen dat hij de film ‘vals’ vond, en dat hij te veel focuste op technologie in plaats van op emotionele waarheden. Maar dat was ook Kubricks bedoeling, lijkt ons: 2001 gebruikt de ruimte als setting voor een potje gefilosofeer over de menselijke drang naar ontdekking en vooruitgang, en alle gevaren die daarbij horen.

Liefde vs. fysica

Decennia later, in 2014, knipoogt regisseur Christopher Nolan duidelijk naar Kubrick in Interstellar, over een groep astronauten die een wormgat induikt, op zoek naar een nieuwe planeet voor de mensheid. Maar meer nog dan een hommage aan 2001 is Interstellar een ode aan de liefde. Via bijzonder complexe tijdreisscènes komt Nolan uiteindelijk uit bij een simpele, diepmenselijke waarheid: liefde is zo sterk dat ze de wetten van tijd en ruimte kan overwinnen.

Alfonso Cuaróns Gravity (2013) won dan weer zeven Oscars met zijn razend spannende actiefilm over de nieuwbakken astronaute Dr. Ryan Stone (Sandra Bullock), die moet zien te overleven nadat ze tijdens een ruimtewandeling in het grote niets wordt gekatapulteerd. Het grote publiek snoepte van de fysieke thrills, maar daaronder verstopte Cuarón een dikke laag psychologie. Gravity is namelijk vooral het verhaal van een vrouw die rouwt om haar overleden dochtertje. De zwarte leegte van de ruimte symboliseert de toestand waarin Stone sindsdien verkeert: emotioneel is ze zowat mee gestorven met haar dochter. Pas wanneer ze voor haar leven moet vechten, kan ze een nieuwe start maken. Niet toevallig filmt Cuarón haar terugreis naar de aarde als een wedergeboorte. Ja, er zweeft veel symboliek rond tussen de satellieten.

High Life speelt vanaf 20/03 in de bioscoop.