Waarom literaire series als ‘De Cazalets’ van Elizabeth Jane Howard zo verslavend zijn

Hoe zou het met Louise zijn, vraag ik me af. Ik ken Louise sinds haar veertiende, ik weet dat ze last van heimwee kan hebben en ooit een meerval als huisdier heeft gehad. Ze wilde actrice worden maar werd verliefd op een kunstschilder, kreeg een kind, belandde in een postnatale depressie, ging bij haar gezin weg en begon een affaire met een getrouwde man. Ik zou haar willen bellen, om te vragen hoe het met haar is. Woont ze nog in Londen, ziet ze haar zoontje wel eens en heeft ze die rijke minnaar nog?

Ik kan Louise niet bellen. Ze bestaat alleen tussen de kaften van de Cazalets-boeken, de serie die schrijver Elizabeth Jane Howard (1923-2014) in 1982 begon en in 2013, na vijf delen, voltooide. Het gaat over de verwikkelingen van de voorname Engelse familie Cazalet voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Er gingen meer dan een miljoen boeken van over de toonbank en de BBC maakte er een populaire dramaserie van.

In 2017 verscheen het eerste deel, Lichte jaren, in het Nederlands. Ik las het en was verkocht. De weelderige beschrijvingen van Home Place (het landhuis van de Cazalets), de goed uitgewerkte personages, van keukenmeid tot kleinkind, de getroebleerde onderlinge verhoudingen, de historische context; het sprak allemaal tot de verbeelding. Ik keek uit naar deel twee, drie, vier, en nu dan eindelijk: deel vijf – Veranderingen.

Ik was niet de enige. Online zijn talloze lyrische reviews te vinden die eindigen met: waar blijft het volgende deel?! Ook leesclubs stortten zich op de Cazalets. Elke plotwending en detail uit het boek wordt geanalyseerd: een recept voor de traditionele pastei, een oude plattegrond van Sussex (waar Home Place staat), een lijst van boeken die gelezen worden door de personages.

Op dit moment is ook de reeks De zeven zussen van Lucinda Riley enorm populair. Uitgever Sander Knol krijgt wanhopige mailtjes van fans die hem smeken het volgende boek alvast op te sturen. De Napolitaanse romans van Elena Ferrante zijn net zo’n succes, met een geslaagde serieverfilming op de koop toe.

Geen trend

Wat maakt de literaire serie tot zo’n geliefd en vooral verslavend genre?

In mijn jeugd draafde ik met Laura Ingalls Wilder over de prairie, tijdens het lezen van haar tiendelige serie Het kleine huis. Daarna volgde dé serie van mijn generatie – en met 500 miljoen verkochte exemplaren tevens de grootste hitserie ooit: Harry Potter. Ik ging tegelijk met hem naar school en na zeven delen deden we samen eindexamen. Later las ik de Millennium-trilogie van Stieg Larsson, waagde ik me aan Fifty Shades of Grey, en vorig jaar begon ik op fanatiek aandringen van mijn neef dan eindelijk in A Song of Ice and Fire, de boeken waarop de hitserie Game of Thrones van HBO gebaseerd is.

Aan de duizelingwekkende verkoopcijfers te zien, doen jeugdboeken, thrillers, fantasy en chicklit het bijzonder goed in serievorm. Maar ook literatuur is seriefähig, al sinds de 19de eeuw, toen de eerste series geschreven werden. Er ontstond toen een vrijetijdscultuur, waarin steeds meer mensen de tijd kregen om voor hun plezier te lezen. Maar zomaar voor je plezier dure boeken kopen gebeurde niet veel, zegt boekwetenschapper Lisa Kuitert. “Liever gingen mensen naar de leesbibliotheek, daar kon je tegen een kleine vergoeding boeken lenen. In plaats van een heel boek aan één persoon uit te lenen werd het in drieën opgedeeld – dan konden de verschillende delen aan drie mensen uitgeleend worden. Wat ook gebeurde, was dat mensen een aflevering van een boek kochten. Dat werd gedrukt in een dun schriftje en was, in tegenstelling tot een heel boek, wel betaalbaar. Als het beviel kochten ze de volgende aflevering ook, enzovoorts.”

Zo werden schrijvers dus gedwongen om seriegewijs te schrijven: in delen of afleveringen, met lekker lang uitgesmeerde verhaallijnen, veel details voor wat extra volume en uiteraard cliffhangers om de lezers gretig te houden. Uit deze ontwikkeling komen de serietoppers van de 19de eeuw voort: veel van Dickens werk werd in losse delen gepubliceerd, net als Balzacs La comédie humaine, De graaf van Monte Christo van Dumas en Groene Heinrich van Gottfried Keller. Denk ook aan de twintigdelige Les Rougon-Macquart-reeks van Zola. Of aan Eline Vere van Couperus, Madame Bovary van Flaubert en Anna Karenina van Tolstoj, boeken die oorspronkelijk verschenen als feuilleton. En, begin twintigste eeuw, À la recherche du temps perdu van Proust. Ze domineren de bestsellerlijsten niet meer, maar hebben wel de tand des tijds doorstaan.

De literaire serie is sindsdien altijd gebleven. “Het is bijna bijzonder dat er zo nu en dan eens een boek verschijnt dat níét bij een serie hoort”, stelt uitgever Koen van Gulik van Wereldbibliotheek die De Napolitaanse romans uitgeeft. “Ik overdrijf natuurlijk, maar dat serieschrijvers als Howard, Ferrante en Riley op dit moment zoveel succes hebben is geen trend. Series hebben het altijd goed gedaan.”

Onuitputtelijk

Terug naar de vraag wat series dan zo populair maakt. Hoe kan het dat ik na ruim tweeduizend pagina’s nog steeds geen genoeg krijg van de beslommeringen van de Cazalets? Natuurlijk stuwen de aangrijpende plotwendingen me voort: komt oom Rupert nog terug uit de oorlog? Durft Rachel voor haar liefde uit te komen? Zal de familie Home Place kunnen behouden? Een goede cliffhanger ontsteekt het vuur der verslaving, maar het zijn volgens mij de details over de personages die als brandstof fungeren.

Ik weet hoe ma Ingalls boter karnt en van welk materiaal Harry’s toverstok gemaakt is. Uit Prousts kopje thee duikt het hele huis van zijn tante op, en de tuin en het stadje met die oude kerk. Flaubert benoemt precies wat Emma allemaal aanschaft. Knausgård rapporteert zijn schoonmaakmiddelen. Niet voor niets zijn al die boeken zo dik.

Voor de Cazalets geldt hetzelfde. Onuitputtelijk beschrijft Howard de inrichting van Home Place, de jurken van de dames, het eten op tafel. De muren in het huis van de minnaar van Louise zijn behangen met ‘tabakskleurige zijde’, als het over sandwiches gaat dan wordt erbij vermeld of dat hele boterhammen zijn of gesneden driehoekjes. Alles wordt zó uitgebreid beschreven dat het voelt alsof ik er zelf met mijn neus bovenop heb gestaan. Je zit zo dicht op de huid van het personage dat zelfs de kleinste brokjes informatie als mini-cliffhangers gaan fungeren; Wánneer gaat Louise nu eindelijk haar kerstcadeautje openmaken?!

De aandacht voor dat kleine en dagelijkse, maken een personage bovendien benaderbaar en innemend. Iemands interieur, kleding of diner zegt iets over sociale klasse, leeftijdsfase, maatschappelijke positie en persoonlijke smaak. De details ontsluiten zo subtiel het innerlijk leven van het personage. Ze zijn een eerste stap richting karakterverdieping, die zich doorzet in de onherroepelijke beschrijving van dromen, angsten, verlangens, geheimen, frustraties en gepieker.

Zelfs als je je niet identificeert met het personage, kén je hem of haar op den duur wel ontzettend goed. En dat schept hoe dan ook een band. Een parasociale relatie, heet dat in psychologentaal. Een emotionele verbinding met een fictief persoon.

Die verbinding is essentieel. Knol hoort dat telkens van lezers terug: “Ze zien de zeven zussen als hun bloedeigen zussen.” Boekenrecensent Marije Ronteltap ervaart het zelf: “De Cazalets voelen als echte familie. Home Place als thuis.”

In tijden van individualisme, maatschappelijke spanning en globale problematiek kunnen series hierdoor voorzien in een gevoel van geborgenheid; een warm bad na de kille realiteit. Je vlucht in een verzonnen wereld die dankzij de overvloed aan details als heel werkelijk aanvoelt en die je – zeker na een paar delen – vertrouwd is, vol vrienden, familie en oude bekenden. De sfeer blijft je uiteindelijk meer bij dan de spannende plotwendingen.

Uitgever Van Gulik maakte ooit de inschattingsfout te investeren in novellen. “Ik dacht: de aandachtsspanne van de lezer wordt korter, een hele roman is te veel van het goede, je wilt een boekje dat je in één avond kunt uitlezen. Niets was minder waar. Novellen verkopen slecht. Mensen willen dikke boeken, en dan het liefst in een serie.”

Kuitert, zelf een fervent Cazalets-lezer, beaamt dat: “Het is moeilijk om ín een boek te komen. Je moet die fictieve wereld en karakters eerst nog helemaal leren kennen. Dat duurt soms even. Maar zodra je er in zit, dan wil je er ook eigenlijk niet meer uit. Ik heb de eerste vier delen van De Cazalets in drie maanden uitgelezen. Het was een geruststelling om te denken: ik hoef nog geen afscheid te nemen want er komt nóg een deel.”

Beetje klaar mee

De titel indachtig gebeurt er in Veranderingen genoeg. De kinderen uit deel 1 zijn volwassen geworden en krijgen nu hún portie huwelijkse sores. In Howards liefdevolle uitwerking van hun twijfels, genegenheid en (on)trouw ligt de kracht van dit deel. Jemima, de jonge vrouw van oudste zoon Hugh, die feilloos aan het gezicht van haar man ziet dat hij hoofdpijn heeft en dan zélf moeheid veinst zodat hij zonder iets te hoeven zeggen kan gaan slapen. Edward die voor één keer tegen zijn bazige nieuwe vrouw ingaat, en wel om zijn ex Villy te verdedigen: ‘Ik was blij toen ik haar vanochtend zag.’ Een eenvoudig zinnetje, maar de lezer begrijpt hoe bijzonder het is.

In het ooit zo volle Home Place woont alleen tante Rachel nog. Het is wachten tot iedereen met kerst thuiskomt voor we ons kunnen onderdompelen in de vertrouwde Cazalet-sfeer. Ik ben inmiddels wel wat overvoerd met huishoudelijke mores: wéér dat wikken en wegen over de samenstelling van de diners (de gelatinepudding op eerste of toch op tweede kerstdag?) en de opsomming van alle kerstcadeaus (Een kanariegele twinset! Een geborduurde zakdoek! Een heel klein opschrijfboekje!) heb ik voor mijn gevoel al eens eerder gelezen. Het lijkt alsof Howard er zelf ook wel een beetje klaar mee was. Haar normaal zo gebalanceerde tempo versnelt aan het eind, iedereen krijgt nog een alineaatje of wat en dan is het uit. De laatste keer dat ik Louise zag, zat ze huilend op een trap. Hoe zou het toch met haar zijn?

Elizabeth Jane Howard, Veranderingen. De Cazalets, deel 5 (★★★★✩), Atlas Contact, 543 p., 24,99 euro.