‘Voor mijn vader was de strijd tegen de apartheid belangrijker dan ons gezin’: theatermaker Junior Mthombeni brengt ode aan Winnie Mandela

Dik vijftig jaar nadat zijn vader een brief schreef aan Winnie Mandela, brengt theatermaker Junior Mthombeni in Dear Winnie een ode aan de omstreden vrijheidsstrijdster. En dat maakt heftige reacties los. ‘De anti-apartheidsstrijd zit in heel mijn leven verweven.’

“Wat mijn vader hiervan zou vinden? Hij zou dit fantastisch hebben gevonden, zo’n ode aan Winnie.” Daags nadat Dear Winnie een staande ovatie kreeg in de schouwburg van Rotterdam, vragen we aan theatermaker Junior Mthombeni (47) hoe zijn vader naar zijn nieuwste werk zou kijken. Maurice Sephunyane Mthombeni overleed vier jaar geleden, maar stond wel aan de wieg van dit stuk over Winnie Mandela, vrijheidsstrijdster voor het Afrikaans Nationaal Congres (ANC) en ex-vrouw van Nelson.

Dear Winnie is een voorstelling van KVS, NTT en Jr.cE.sA.r, het collectief dat Mthombeni vormt met schrijver Fikry El Azzouzi en muzikant Cesar Janssens en dat eerder Malcolm X en Drarrie in de Nacht maakte. Maar voor Mthombeni is dit zijn “meest persoonlijke voorstelling”. Omdat achter het verhaal van Winnie Mandela ook het verhaal van Maurice Mthombeni schuilt.

“Op het moment dat onze pa overleden is, is het gevoel dat ik hier iets mee moest doen sterker en sterker geworden”, vertelt Mthombeni. “Ergens is deze voorstelling een brief van mij aan hem. Zijn brief aan Winnie Mandela is de sleutel geweest, het begin van een zoektocht.”

Halverwege de jaren 60 was Maurice Mthombeni Zuid-Afrika ontvlucht: hij was lid van het ANC, de op dat moment verboden politieke en militaire beweging die zich verzette tegen de apartheid, het strikte systeem van rassensegregatie dat in Zuid-Afrika werd gehanteerd. Mthombeni vertrok naar een trainingskamp van het ANC in de Keniaanse hoofdstad Nairobi. “Onze pa ging daar drie maanden trainen, met de belofte dat hij nadien kon terugkeren naar Zuid-Afrika om het land te bevrijden. Dat was het idee dat hij had. Hij was een jaar of 19, een snotneus eigenlijk.

“Maar die drie maanden zijn helemaal anders uitgedraaid. Er kwam geen einde aan. Dat frustreerde hem heel erg. Zijn kampleider was corrupt, spendeerde het geld van de beweging aan vrouwen en drank. Er ontstond een conflict. Daarom heeft mijn vader die brief naar Winnie geschreven. Maar in Zuid-Afrika werd die brief onderschept en verspreid door de blanke pers, om het ANC zwart te maken. ‘Kijk eens hoe corrupt ze zijn!’”

In plaats van na drie maanden naar Zuid-Afrika terug te keren, vluchtte Mthombeni Senior eerst naar Engeland en Wales, waar hij rechten en filosofie studeerde. Nadien kwam hij in België terecht. “Hier hij heeft hij mijn moeder leren kennen. Ik ben in Mechelen geboren.”

Ingegooide ramen

Vanuit Mechelen bleef Mthombeni zich verzetten tegen de apartheid. Zijn café, de Jambo, werd het centrum van de Belgische anti-apartheidsbeweging. “De Jambo werd door de VMO, de Vlaamse Militanten Orde, vaak aangevallen: ingegooide ramen, dat soort dingen. Ons gezin heeft in die tijd heel veel racisme gezien. Op een dag kwam een familie het café binnen. Ons ma was met die mensen aan het praten toen ze mij, boven, hoorde huilen. Ze gaat mij halen, komt met mij naar beneden, en die mensen vragen hoe ze dat kind heeft geadopteerd. Waarop zij antwoordt dat het haar eigen kind is. Toen heeft die hele familie in ons ma haar gezicht gerocheld.”

Mthombeni’s vader zou pas na het einde van de apartheid, in de jaren 90, terugkeren naar zijn moederland. Maar in al die tijd is hij nooit gestopt met strijden. “Hij is altijd activist gebleven. En het bleef zijn droom om naar Zuid-Afrika terug te gaan en voor de vrijheid te vechten. Maar dat is er nooit van gekomen. Hij heeft het gevecht hier gevochten. Hij heeft er mee voor gezorgd dat apartheid is omvergeworpen. Hij heeft de anti-apartheidsbeweging in België opgericht. Alle belangrijke partijen van toen – de SP, de CVP, de Volksunie – hebben zich achter die anti-apartheidsbeweging geschaard. Maar in de beginjaren werden wij gezien als een terroristisch gezin.”

Het activisme van Maurice vroeg ook offers. Hier, in België, en daar, in Zuid-Afrika. “Voor mijn vader was de strijd tegen de apartheid belangrijker dan ons gezin, denk ik. Als je daartegen strijdt, ben je er niet zo mee bezig of het eten om zes uur op tafel staat. Er was best wel wat frustratie en kwaadheid bij ons thuis. Op een bepaald moment was ik heel die strijd ook beu. Maar die anti-apartheidsstrijd zit in heel mijn leven verweven.

“Ik had ook nog twee halfzussen en een halfbroer in Zuid-Afrika. Ik denk dat mijn vader vijftien was toen hij zijn eerste kind kreeg. Hier in België miste hij zijn moeder en zijn kinderen. Toen hij naar Nairobi vluchtte, heeft hij alles achtergelaten, zonder een woord te zeggen. Het was te gevaarlijk om te laten weten waar hij verbleef. Vijftien jaar lang heeft zijn familie gedacht hij dood was. Later hoorden we dat ze heel vaak bij zijn familie zijn binnen gevallen. Ze hebben zelfs de doodskist van mijn grootmoeder open gemaakt, om te controleren of mijn vader zich daar niet in verschuilde.

“Bij onze pa was er een gemis, een leegte, die hij hier niet kon opvullen. Als er bij ons ruzie was, zei hij altijd: ik ga terug naar Zuid-Afrika. Maar toen hij er, na het einde van de apartheid, weer aankwam, besefte hij dat daar niet meer thuis was. Hij was er te lang weggeweest. Hij was nergens meer thuis.”

Mama Afrika

Aanvankelijk was Maurice Mthombeni trots op het Zuid-Afrika van Nelson Mandela. Maar naarmate duidelijk werd dat volwaardige gelijkheid uitbleef en dat corruptie ook de hoogste rangen van het ANC had bereikt, veranderde die trots langzaam aan in frustratie. “Hij had het liever anders gezien, al is hij wel altijd hoopvol gebleven.”

Het is een sentiment dat nu heel erg leeft in Zuid-Afrika, weet Junior Mthombeni. “Dat land staat op exploderen. Er is een broeihaard van mensen die niet tevreden zijn, omdat ze niets hebben. Tachtig procent van de rijkdom zit nog in blanke handen. De rijkdom moet beter herverdeeld worden. Als dat niet gebeurt, is de toestand in Zuid-Afrika niet vol te houden.” De laatste jaren wordt de weggedrongen figuur van Winnie Mandela in Zuid-Afrika steeds meer geherwaardeerd. “Veel jonge mensen, vooral veel vrouwen, kijken nu heel erg op naar Winnie.”

Winnie is omstreden: velen zien haar als ‘Mama Afrika’, maar toen ze in april 2018 overleed, stonden de overlijdensberichten ook vol met de misdaden die haar worden aangewreven. Ze had haar eigen privémilitie, de oncontroleerbare Mandela United Football Club; ze werd beschuldigd van ‘necklacing’, waarbij een autoband rond de nek van het slachtoffer werd geschoven en in brand werd gestoken; en dan is er nog het verhaal van Stompie Seipei, een veertienjarig jongetje dat door het ANC werd beschuldigd van verraad en vervolgens werd vermoord.

Winnie werd veroordeeld voor Seipeis ontvoering, maar niet voor zijn moord; ze heeft enige betrokkenheid altijd ontkend. “Ik kan me niet voorstellen dat ze Stompie heeft vermoord”, maakt Mthombeni zich sterk.

Dear Winnie wordt gespeeld door negen zwarte vrouwen, van de jonge actrice Andie Dushime tot de oudere Denise Jannah. Sommige van hen, zoals Tutu Puoane en Gloria Boateng, zijn zangeres of rapper; anderen, zoals Alesandra Seutin of Jade Wheeler, zijn respectievelijk choreografe of theatermaker. “We wilden het clichébeeld van ‘de Afrikaanse vrouw’ vermijden, want ‘de Afrikaanse vrouw’ bestaat niet.” Samen schetsen die negen vrouwen, puttend uit hun eigen ervaringen, een opvallend positief beeld van ‘mama Winnie’. Het leidt tot staande ovaties en moeilijke recensies. “Wanneer wordt rehabilitatie propaganda?”, vroeg NRC Handelsblad zich af.

“Ik heb het heel moeilijk met hoe Winnie hier wordt veroordeeld”, geeft Mthombeni toe. “Je moet de overlijdensberichten in de Zuid-Afrikaanse pers vergelijken met de berichtgeving hier Europa. Zelfs de blanke, meer rechtse pers in Zuid-Afrika ergert zich aan hun Amerikaanse en Europese collega’s die Winnie Mandela demoniseren.

“Wij bekijken Winnie Mandela vanuit een heel ander perspectief: we vertellen een verhaal dat in Europa nooit wordt verteld. Met alle respect, maar dan vraag ik me af: who are you om daar kritiek op te hebben? Maar iedereen mag schrijven wat hij wil, natuurlijk. En ik mag daarbij voelen wat ik wil.”

Trauma

Hoe dan ook gaat Mthombeni de confrontatie niet uit de weg. Het moment waarop aartsbisschop Desmond Tutu aan Winnie vroeg om zich openlijk te excuseren voor haar fouten, wordt in Dear Winnie genadeloos geparodieerd. En in een opvallende scène wordt de oude, blanke muzikant Cesar Janssens door de voltallige cast belachelijk gemaakt, zoals dat in het fin de siècle in Europa gebeurde met de zwarte vrouw Saartjie Baartman. “Dit beest is van nature kwaadaardig”, klinkt het in een omkering van de raciale stereotypen die vroeger tegen zwarten werden gebruikt. “Deze soort heeft beschaving nodig, voor zijn eigen goed.”

“Die wrijving is nodig”, zegt Mthombeni. “Er worden veel stukken gemaakt waarin er medelijden wordt opgewekt. ‘Oh, die zwarten hebben het toch moeilijk.’ Ondertussen zit het publiek veilig toe te kijken. Ik wil dat het publiek zich een beetje ongemakkelijk voelt. Om een trauma te kunnen helen, moet je door dat trauma heen gaan.

“Ik dacht eigenlijk dat de reacties erger gingen zijn. Er zijn nog geen rellen uitgebroken. Maar op Twitter hebben we wel al veel bagger over ons heen gehad. En een aantal theaters, ook de KVS, zijn opgebeld: dat ze het stuk moesten boycotten, dat dit niet gespeeld mag worden. We zijn daar wel van geschrokken. Winnie Mandela ligt blijkbaar nog altijd erg gevoelig.”

Uiteindelijk hoopt Mthombeni met Dear Winnie ook naar Zuid-Afrika, het land van zijn vader, te trekken. “Dat zou ongelooflijk zijn. Daar gaan de emoties nog veel heftiger zijn, denk ik.” Al is het spijtig dat zijn vader het niet meer zal kunnen meemaken, merken we nog op. “Dit klinkt een beetje melig, maar ik heb het gevoel dat hij deze voorstelling wel ziet of voelt. En he would love it. Daar ben ik 100 procent zeker van.”

Vanaf 24 januari tot 1 februari in de KVS, Brussel. Daarna op tournee.