"Vincent van Gogh werd dan toch niet vermoord"

Het bericht sloeg anderhalf jaar geleden in als een bom: Vincent van Gogh zou in juli 1890 geen zelfmoord hebben gepleegd, maar door twee tienerjongens om het leven zijn gebracht. Althans als je de nieuwe theorie van de Amerikaanse schrijvers en Pulitzer Prize-winnaars, Steven Naifeh en Gregory White Smith mocht geloven.

In hun meer dan duizend pagina's tellende biografie, 'Vincent van Gogh. The Life', ontvouwden ze dat de Nederlandse schilder in zijn laatste woonplaats Auvers-sur-Oise al langere tijd door de gebroeders Gaston en René Secrétan werd lastiggevallen. Op 27 juli liepen de gemoederen zo hoog op dat een van hen, de 'schietgrage' René, Van Gogh had beschoten. Die stierf twee dagen later.

Schotwond
Van zelfmoord kon geen sprake zijn, volgens Naifeh en Smith. De schotwond was te slordig (ergens in de buik) voor een gericht schot van dichtbij. Daarbij: Van Gogh had geen afscheidsbrief geschreven. En: de hoge productie van schilderijen, tijdens zijn laatste weken, wees erop dat Van Gogh niet bepaald leed onder gebrek aan energie. Bovendien: na het schietincident waren er verhalen in Auvers dat de twee jongens Van Gogh hadden beschoten, althans zo hoorde de Amerikaanse kunsthistoricus John Rewald decennia later.

Kortom, de mythe van de getormenteerde schilder, die het leven niet meer zag zitten en er een einde aan maakte, klopte van geen kanten, aldus de Amerikaanse schrijvers.

Speculatie
Maar onlangs werd diezelfde mythe weer in ere hersteld. Deze maand publiceerden de Nederlanders Louis van Tilborgh en Teio Meedendorp, verbonden aan het Van Gogh Museum in Amsterdam, in het toonaangevende kunsttijdschrift The Burlington Magazine een uitgebreide recensie van Naifehs en Smiths' boek. Conclusie van de twee: er is geen aanleiding om aan het aloude idee dat de Nederlandse schilder zichzelf van het leven beroofde te twijfelen.

Sterker, het hele 'moord'-verhaal van Naifeh en Smith was enkel op speculatie gebaseerd. De Amerikanen hadden zich meer door journalistieke, literaire en psychologische motieven laten leiden dan door harde feiten en een academische benadering.

Harde bewijzen
Harde bewijzen hebben de twee Nederlandse onderzoekers nu wel. In elk geval voor de stelling dat het géén moord of doodslag kan zijn: het schot was wel degelijk gericht geweest. De wond zat '3 tot 4 centimeter onder zijn linker tepel', zoals de arts destijds had geconstateerd. En daarbij wees de bruine verkleuring rond de verwonding op 'verbrand kruit'. Het pistool moet dus van dichtbij zijn afgevuurd; niet door René Secrétan, maar (waarschijnlijk) door Vincent zelf.

Overigens onthouden ook de twee onderzoekers van het Amsterdamse Museum zich niet van enige psychologische duiding. Uit de brieven van Van Gogh, geschreven in de laatste maand voor zijn dood, concluderen ze dat de schilder mentaal behoorlijk uit balans was. Reden was dat Theo, Vincents broer en geldschieter, in die tijd een eigen kunsthandel wilde opzetten, omdat hij bij zijn toenmalige werkgever Boussod, Valadon & Cie te weinig verdiende. Het idee dat Theo een ongewis financiële toekomst tegemoet zou gaan, maakte Vincent 'zeer bedroefd'. Maar hij 'accepteerde het lot' dat alles een mislukking aan het worden was. Een noodlot 'dat niet meer zou veranderen', zoals hij aan zijn broer schreef.

Boomwortels
Komt bij dat Vincents schilderijen in die tijd steeds onrustiger werden. Ze getuigen, volgens Van Tilborgh en Meedendorp, van 'extreme eenzaamheid' en 'existentiële angst'. Als voorbeeld nemen ze Van Goghs laatste schilderij Boomwortels. Het landschap met de 'onstabiele, verzakkende elmen' zou een 'programmatisch vaarwel' zijn voor het naderende, zelfverkozen einde.

Voorlopig eindoordeel: het imago van de getroebleerde schilder - artistiek geniaal, maar neerslachtig en onhandig met een pistool - blijft toch in stand. Sterker, volgens de twee Nederlandse onderzoekers zijn er nu verifieerbare aanwijzingen dat de schilder rationele overwegingen had voor een 'weloverwogen zelfmoord'.