Vier jaar met Ayaan Hirsi Ali: ‘De lol is uit het gezicht van Ayaan verdwenen’

Islamcritica Ayaan Hirsi Ali heeft net een nieuw boek uit, Prooi, waarin ze stelt dat de instroom van migranten ook een gevaar vormt voor de rechten van westerse vrouwen. Van haar vroegere vriendin Jessica Durlacher (59) verscheen tegelijk een roman over een stel dat een jonge Somalische vrouw in huis neemt. Ze wordt beroemd, gooit haar sluier af en wordt het mikpunt van bedreigingen. Het boek is geïnspireerd op een intense periode waarin zij dol was op Hirsi Ali en vice versa. Dat contact is er niet meer. ‘Je voelt dan toch ineens een soort opportunisme.’

Jessica Durlacher ziet de gepantserde wagen met haar oude vriendin nog zo de winterse laan inrijden, aan het einde van de avond, begin 2005. Heel zachtjes. ‘Je moet de gordijnen dichtdoen’, had Ayaan Hirsi Ali vanuit de auto laten weten, ingeklemd tussen haar beveiligers. De islamcritica was 75 dagen eerder in een militair vliegtuig gehesen en naar de VS gevlogen, waar ze moest onderduiken. Mohammed B. had net filmmaker Theo van Gogh vermoord en een brief met doodsbedreigingen aan Ayaan op diens borst geprikt – ze hadden samen de korte film Submission gemaakt, waarin ze de onderdrukking van vrouwen in de islam aan de kaak stellen. Eind augustus 2004 werd de film uitgezonden, toen Ayaan was uitgenodigd bij VPRO’s Zomergasten. In de film zijn de lichamen van mishandelde vrouwen te zien, beschilderd met verzen uit de Koran.

Jessica Durlacher: “Toen het portier openging, kwam er een verwilderd kind aangerend, tussen vijf mannen in. Met zó’n bos strohaar. Schichtig. Mager. Alsof ze in een kast had gewoond. Het was heel emotioneel. Heel raar. Niemand was ervan op de hoogte gebracht dat Ayaan terugkwam. De minister van Defensie stond haar op te wachten in Maastricht, terwijl ze naar Lelystad werd gevlogen. Ze kwam als eerste naar Leon (de Winter, red.) en mij, vreemd genoeg. Dan denk je ook: we zijn vrienden voor het leven.”

Dat zou je denken, ja.

Durlacher: “Het voelt nog steeds alsof dat zo is. Maar in de praktijk is dat helemaal niet meer zo. We spreken elkaar nooit meer. (Lachje) Leon en ik krijgen wel elk jaar een kerstkaart.”

In je nieuwe boek zegt verteller Zelda over hun geliefde oppas, de Somalische vluchteling Amal: ‘Haar geest is me altijd een raadsel gebleven.’ Geldt dat bij jou ook voor Ayaan Hirsi Ali?

Durlacher: “De geest van Ayaan is inderdaad wel een raadsel voor me. Maar wat we met haar hebben meegemaakt, is ook leerzaam geweest. Als je zo met de wereld bezig bent als zij, heb je misschien geen tijd om vriendschappen te onderhouden.”

Ze heeft boven alles een missie: ze wil misstanden in de moslimgemeenschap bestrijden.

Durlacher: “Dat zie je ook aan haar. De lol is uit haar gezicht verdwenen, dat valt me telkens weer op in televisiebeelden. Wat ze vroeger had, dat stralende... Nu heeft ze iets vermoeids. Zo’n strijd vreet je op. Ze is een vechter. Helder, duidelijk, geen speld tussen te krijgen. En soms erg kort door de bocht.

“Ik zit nu net naar The Crown te kijken. Thatcher, die kon er ook wat van. Ze hebben best overeenkomsten: opgewekt en keihard. Gewoon keihard. No mercy.”

Het gesprek is bij Jessica Durlacher thuis, in een Bloemendaalse art-decovilla. Een huis waarin wordt geleefd, met een overvolle kapstok, overal tijdschriften en kranten, een kat in een diepe slaap op de verwarming en een vriendelijke oude golden retriever. Boven klinkt gekraak; daar zit de man van Jessica Durlacher, schrijver en filmproducent Leon de Winter.

De opluchting is voelbaar als ze gaat zitten in de lichte serre, die uitkijkt op de parkachtige tuin: haar nieuwste boek De stem is eindelijk klaar. “Tien jaar piekeren en nog eens drie jaar schrijven.” Een roman over de strenggelovige Somalische vluchteling Amal, die als oppas gaat werken bij het Joodse gezin van Zelda en Bor. Tot hun grote verrassing blijkt de Somalische fantastisch te kunnen zingen, zo goed zelfs dat Zelda en Bor de jonge nachtegaal inschrijven voor de veelbekeken talentenshow De stem. Amal geeft een spectaculair eerste optreden voor een miljoenenpubliek en rukt dan haar sluier af. Vaarwel islam. Vanaf het moment dat ze resoluut afstand neemt van haar geloof, volgen een stortvloed van bedreigingen en allerlei conflicten, waarin ook het gezin wordt meegesleept. Met catastrofale gevolgen.

Durlacher: “De stem beschrijft hoe Nederland kennismaakte met fundamentalisme, met religieus fanatisme. Ayaan was deels de inspiratiebron voor de roman, maar verder is alles verdicht en verzonnen. Ik wilde het werkelijke, fascinerende verhaal over die tijd vertalen naar een nieuw verhaal, met een eigen logica en psychologie. Met het meisje Amal heb ik een nieuw personage ontworpen. Het draait voor mij ook niet speciaal om Amal in dit boek, maar evenveel om Zelda en haar gezin. Wat de weerslag van een groot wereldgebeuren op hen is. Hoe dat voelde.”

De roman begint bij 11 september 2001.

Durlacher: “De wereld is vol verschrikkingen. Als je geluk hebt, ben je buitenstaander. Wij zijn in Nederland toch wel buitenstaanders. Sinds 11 september was dat voor mijn gevoel niet meer zo. Toen kwam het heel dichtbij.

“Leon en ik zijn getrouwd in New York, net als Zelda en Bor in de roman. Wij trouwden er op 3 september. Onze zoveelste trouwdag vierden we in New York, de week voor 11 september. Vlak nadat we waren thuisgekomen, vielen de terroristen de stad aan. Dat kwam zo aan: iets liefs, moois, intiems werd kapotgemaakt. In mijn boek wilde ik dat voelbaar maken, omdat ik het idee heb dat veel mensen alles zo abstraheren, uit angst of onverschilligheid. Ik wil alle aspecten beschrijven van hoe het is als je wordt geconfronteerd met de nietsontziende wereld. Hoe het is als naïviteit wordt gelogenstraft en je geloof in onschuld plaatsmaakt voor het besef van kwaad. Maar ook hoe opwindend het is als er zoiets gigantisch dramatisch gebeurt als op 11 september.”

GEEN BENUL VAN GELD

Het gezin in de roman ontfermt zich over Amal als de bedreigingen van moslimextremisten beginnen, net als jullie bij Ayaan hebben gedaan.

Durlacher: “Nou, ontfermen... We zijn een tijdlang erg aanwezig geweest in elkaars leven. We waren dol op haar. En zij op ons. Maar Ayaan had natuurlijk heel veel vrienden.”

Was je daar verbaasd over, toen die ineens allemaal opdoken?

Durlacher: “Ja, dat was vreemd. Vervreemdend ook. Voor ze definitief naar Amerika vertrok, nam ze afscheid in een museum in Leiden. Dat was echt gek. Ze had twintig papa’s en mama’s om zich heen verzameld. Misschien wel dertig, veertig. Allemaal aardige echtparen die alles voor haar deden.”

En jij dacht dat jullie de enigen waren.

Durlacher: “Dat het er zoveel waren, verbaasde ons wel, Want ze had vaak erg dringend een beroep op ons gedaan.”

Vond je dat lastig?

Durlacher: “Helemaal niet. Maar toen ik al die papa’s en mama’s zag, moest ik wel even slikken. Ik voelde ineens toch een soort opportunisme. Er was ook dat nomadische van haar: je gebruikt wat je nodig hebt, gaat voort en kijkt niet achterom. Dat is toen pas tot me doorgedrongen. Ze is een overlever. Ze wordt gedreven door overlevingsdrang en heeft daar geen schuldgevoel over. Ik zou me al snel excuseren, maar eigenlijk moet je dat helemaal niet doen. Als je je niet verontschuldigt, is het leven een stuk makkelijker. Op het moment dat je te laat bent en sorry zegt, wakker je de ergernis bij de ander pas echt aan. Maar als je gewoon binnenkomt en ‘Hey! Daar ben ik dan!’ zegt, is die ander de stomme lul door boos op je te zijn.

“Ik heb met dit boek mijn geschiedenis met Ayaan wel uitgezweet. Ik had het eigenlijk al uitgezweet, maar in mijn achterhoofd bleef het hangen: dat verhaal is te indrukwekkend, in al zijn facetten. Dat zo’n mooi iemand met zo veel talent die van zo ver komt, zich zo kan aanpassen. Door haar zagen we ook ineens wat wij hebben. Ayaan wees iedereen erop hoe het is om in een westerse samenleving te leven, en niet onder de terreur van onderdrukkende regimes. Wat voor een opluchting wetten en regels kunnen zijn. En ook: ‘Wauw, hier wordt het vuilnis gewoon opgehaald!’ We kregen lessen in eigen land en mores.

“Maar er was ook altijd dat geworstel van haar met stiptheid. Dat blijft iets waar je als westerling niet bij kunt. Je hebt toch een horloge? Zelfs toen ze een speech zou houden bij de presentatie van mijn boek Emoticon, kwam ze te laat. Toen volgde er een speechje van niks en bleek dat ze het boek niet eens had gelezen. Dat was niet zo heel leuk.

“(Weer vrolijk) Geld was ook zoiets. Ze had geen benul van de waarde ervan en je moest haar echt aan de teugel houden. Neelie Kroes, haar vriendin en mentor, had haar laten kennismaken met het merk Chanel, toch het duurste wat er op aarde te koop is. Kwam ze hier: ‘Ik heb mooie nieuwe schoenen gekocht!’ En dan zag ik dat Chanel-tekentje. Fok.

“Het was lastig om iemand die je niet begrijpt, toch geloofwaardig te maken in een boek. Maar ik heb er een vorm voor gevonden. Dat zingen van Amal vond ik een leuke vondst. Dat het daardoor vanzelfsprekend is dat ze uitgroeit tot een ster. Een heel andere soort ster, want anders was het te veel Ayaan geworden en dat wilde ik niet. Het gaat uiteindelijk over die familie. Ons aller ongemak.”

Leg eens uit.

Durlacher: “Ons ongemak met andere werelden. Iedereen heeft dat: ‘Die andere werelden snappen weer niets van ons.’ En wie is dan weer ‘ons’? Ook daarin heb je allerlei onderverdelingen. Dat is de tragedie: niemand snapt elkaar. Iedereen is eenzaam en alleen, en hoogstens betrokken bij zijn naasten. Die Amal is ook zo alleen. Maar als je een drive hebt, is dat wel je anker. Dat maakt je ook minder eenzaam.”

Leon en jij lijken voor de buitenwereld erg hecht.

Durlacher: “We zijn erg samen, dat is waar, maar toch ook weer niet. Leon gaat zijn eigen gekke weg.”

Hij zit zich op te winden op Twitter.

Durlacher (lacht): “Ja. En ik schrijf mijn boek in een huisje in Amsterdam. Daar heb ik de afgelopen drie jaar vooral gezeten, op weekdagen.”

Heb je er moeite mee als Leon zich contrair in het maatschappelijke debat mengt? In zijn columns voor De Telegraaf neemt hij het soms op voor Trump, en in zijn tweets suggereerde hij dat er sprake was van verkiezingsfraude in de VS.

Durlacher: “Daar zou ik eigenlijk beter niet te veel over zeggen. Natuurlijk is het ingewikkeld, maar ik sluit me er een beetje voor af.”

Botsen jullie weleens over zijn standpunten?

Durlacher: “Zeker. Soms is het ook moeilijk om mijn mening te onderbouwen tegenover iemand die alles leest over een onderwerp en zich er zo in verdiept. Dan verdwaal ik: waarom vind ik dit eigenlijk? Vaak heeft hij gelijk omdat hij zich totaal niks aantrekt van wat anderen vinden – of vinden wat ze moeten vinden. Ik ben wel van die school, helaas. Ik denk: ik moet toch wel kunnen opschieten met de mensen die ik gewoon aardig vind.”

EEN NIEUWE VIJAND

Retriever Senta komt naast de tafel staan en om aandacht vragen. Ze is genoemd naar de hond van Jessica’s Joodse vader, die hij in Duitsland heeft achtergelaten toen hij als kind naar Nederland moest vluchten. Later werd hij alsnog opgepakt. Gerhard Durlacher was de enige van de familie die Auschwitz zou overleven.

In De stem duikt Amal onder bij het gezin van de verteller als de bedreigingen tegen haar als afvallige beginnen.

Durlacher: “Ayaan hebben we nooit in huis gehad. Ze kwam wel eten en was er soms overdag, en ze belde vaak. Toen ze in 2002 werd bedolven onder de bedreigingen, heeft PvdA’er Harry van den Bergh een fonds opgezet om geld in te zamelen. Daarmee kon ze een tijdje in Amerika zitten, in het hotel in Santa Monica waar wij elk jaar een paar maanden logeerden in de jaren 90. Een goedkoop, verloederd hotel. Ze had het daar heerlijk, in dat oude appartement van ons, vlak achter de oceaan. Later bleek dat we daar een bijzondere buurman hadden die al twintig jaar door de FBI en de CIA werd gezocht: Whitey Bulger.”

De maffiabaas.

Durlacher: “De grote moordenaar van Boston. Hij stond op de tweede plaats op de ranglijst van meest gezochte misdadigers ter wereld, vlak onder Osama bin Laden. En hij zat in het appartement naast ons. Toen de politie in 2011 bij hem binnenviel, bleek dat de muren vol geweren en geld zaten, die erin gemetseld waren. Een miljoen aan bankbiljetten!

“Maar goed, ze was daar veilig. (Nadenkend) Die tijd met Ayaan was intens. De dreiging van buitenaf voelde zo ontzettend dichtbij. Niet zozeer omdat ze veel in onze omgeving verkeerde, maar omdat ze zoveel vertelde over de gewelddadigheid van het fundamentalisme, en hoe snel dat kan oprukken. Ze kent de verschillen tussen onvrijheid en vrijheid sterk uit haar eigen leven. De westerse wereld werd net geconfronteerd met het islamterrorisme. Wij dachten: dát is onze nieuwe vijand – mijn God!

“We werden opgeslorpt door haar verhalen en haar leven. Vier jaar lang hebben we de wereld in dezelfde termen bekeken. Dat er een grote dreiging op stapel stond. Dat de wereld hevig aan het veranderen was. Dat er overal aanslagen zouden komen. Leon werd zo door het onderwerp gegrepen dat hij overwoog de politiek in te gaan. Het gevoel van onveiligheid dat ons toen bekroop, ook door het toenemende antisemitisme, heeft er wel toe geleid dat wij naar Los Angeles zijn vertrokken. In 2008 zijn we weggegaan, en in 2011 zijn we teruggekomen. We hebben er drie jaar fijn en vrij geleefd, maar dat was eigenlijk een illusie, want L.A. is keihard.”

En veel gevaarlijker dan Nederland, met het gewone huis-tuin-en-keukengeweld.

Durlacher: “Zeker. We waren blij weer terug in Nederland te zijn, waar alles zo klein en knus is en iedereen op de fiets zit.”

Wat was de reden om terug te keren?

Durlacher: “De kinderen, vooral. Goede scholen zijn beestachtig duur in de VS.”

heb je achteraf nooit gedacht: onze angst was overdreven?

Durlacher: “Nee. Er is ook ontzettend veel afgewend, hè. En kijk naar Leons vader: hij was de enige overlevende van een gezin met een heleboel kinderen. Omdat hij als enige van de familie de kranten goed had gespeld en wilde onderduiken. Daardoor heeft hij de Holocaust overleefd. De familie van mijn vader wilde naar Amerika, maar een oude oma was ziek en bang en durfde die grote stap niet te zetten. Dus zijn ze toch maar thuisgebleven. En ze zijn allemaal vermoord, op mijn vader na. Zulke verhalen zijn er natuurlijk in overvloed.”

Waarom zijn jullie eigenlijk vertrokken naar de VS, het land waar de vliegtuigen zich in de Twin Towers hebben geboord?

Durlacher: “Amerika mocht dan aangevallen zijn, toch zagen we het nog steeds als een veilige plek. Vraag me niet waarom... Rationeel is het niet. Maar L.A. voelde als een vrijplaats. Misschien door het licht. De film. De glamour.”

In de tijd dat jullie in L.A. zaten, is er geen terroristische aanslag of een andere grote gruweldaad uit naam van de radicale islam geweest in Nederland.

Durlacher: “Maar wel in de tijd dat Ayaan nog in Nederland woonde: de moord op Theo van Gogh. Daarvóór werd ze vooral gezien als een lastige stem. Maar toen werd de dreiging echt, en Ayaan werd meteen naar Amerika gevlogen. Daar heeft ze 75 dagen in allerlei kutmotels aan de rand van snelwegen gebivakkeerd, zonder dat ze een telefoon of computer mocht hebben. Ze mocht zelfs geen krant lezen. Een hel was het. In haar naam was net iemand vermoord. Ze heeft ons één keer kunnen bellen, met de telefoon van één van de beveiligers.”

Heeft Ayaan ook aan Leon gevraagd of hij Submission wilde maken?

Durlacher: “Nee.”

Gelukkig maar.

Durlacher: “Ik weet niet of Leon het gedaan zou hebben. Hij is een ander soort filmmaker. Hij had het vast niet zien zitten als filmidee. Het was meer een pamflet. Theo vond het zelf ook geen meesterlijke film, hè. Het was allemaal bedoeld voor Ayaan. Ik moet wel zeggen: wij hebben Submission als eerste gezien, hier in de huiskamer. Ayaan kwam langs: ‘Theo van Gogh en ik hebben een film gemaakt.’ Wij dachten: Theo van Gogh? Oké. Goed, we keken ernaar, en ja… Ik weet nog dat door me heen flitste: hoe gaan die jongens in Slotervaart (Amsterdamse wijk met veel probleemjongeren, red.) hiernaar kijken? ‘Flauwekul’, vond Leon. Hij dacht dat de film te abstract was om extreme reacties op te roepen.”

Terwijl hij zich al had verdiept in het islamitische fundamentalisme.

Durlacher: “Maar wie had verwacht dat die film tot zoiets verschrikkelijks zou leiden? Voor ons westerlingen is het echt een andere wereld. Hoe kun je zo’n film nu zo erg vinden? Maar goed: voor strenggelovigen was hij vast heel blasfemisch.”

Wat had jij gezegd als Ayaan aan Leon had gevraagd om Submission te maken?

Durlacher: “Ik denk dat ik me had verzet. Ik had het dood- en doodeng gevonden. Maar nogmaals: het is nu een andere tijd. Ik sluit niet uit dat, hoe spannend het toen ook allemaal was, we toch niet precies begrepen hoe dat fundamentalisme in elkaar zat. Als je ziet wat er sindsdien bijvoorbeeld alleen al in Frankrijk is gebeurd: Charlie Hebdo, de vrachtwagen in Nice, de aanslag op de synagoge en de Bataclan, de onthoofde leraar…”

PIJN EN VERRAAD

Theo van Gogh is in een ver verleden aangeklaagd wegens antisemitisme, ook jegens Leon. In een tv-programma verzon hij bijvoorbeeld dat Leon prikkeldraad uit concentratiekampen verzamelde. Ze waren aartsvijanden. Het moet bizar voor jullie zijn dat uitgerekend Van Gogh is vermoord, wegens jullie gezamenlijke vriendin Ayaan.

Durlacher: “Het was wrang en vreemd. We vonden het ingewikkeld dat Ayaan bevriend bleek te zijn met Theo, die Leon al heel zijn carrière had belasterd. Maar toen we hoorden dat hij zich zo voor haar zaak inzette, vonden we dat wel weer oké. In die zin was er een gevoel van loyaliteit. Mij is in die tijd ook weleens gezegd: ‘Nu zouden ze het wel met elkaar kunnen vinden, hoor.’”

Denk je dat?

Durlacher: “Nee. Leon en Theo hebben elkaar ook nooit ontmoet.”

Verteller Zelda is in je roman erg kritisch voor zichzelf. ‘Wij redders, wij barmhartigen! Wisten wij veel’, zegt ze smalend. Kijk je zelf ook zo terug op die periode met Ayaan?

Durlacher: “Natuurlijk. Het is een groot zelfkritisch verhaal, in dat opzicht. Mijn boek is zo onpartijdig mogelijk. Wie denk je wel dat je bent? Barmhartigheid is een mooie eigenschap, maar er zit ook een keerzijde aan. We wilden zorgzaam en behulpzaam voor de zeldzaam moedige Ayaan zijn, redden wat er te redden viel, beter zijn dan anderen.

“Mijn roman gaat ook over rouw, een enorme familietragedie. Over wat zich binnen een gezin afspeelt in een kolkende wereld. Over een pijnlijke vriendschap. Er is in de roman ook sprake van verraad.”

Soms lijkt het alsof jij in de roman ook jouw gedachten over Ayaan analyseert. Zelda zegt, over Amal: ‘Ontkennen dat me ontging dat er onder haar talent voor roem iets subtiel berekenends in haar eigenzinnigheid schuilging, iets manipulatiefs, het oogmerk anderen doelgericht te verleiden, nee, dat kan ik niet.’

Durlacher: “Ja, dat is het. Er zit iets veils in. Maar misschien is dat ook wel nodig, als je zo’n missie hebt als Ayaan. Ze liet zich door niks weerhouden om die missie te bereiken. Ze was onverzettelijk.

“Ik ben in 2005 met Ayaan mee geweest naar het Time 100-diner in New York, toen ze was uitverkozen tot één van de honderd invloedrijkste personen ter wereld. In de taxi ernaartoe zat ze hardop te oefenen op haar speech. Ayaan zou als nummer vijf aan de beurt zijn. Het was een waanzinnige plek, allemaal lichtjes, een zee van ramen die uitkeken op Central Park. De grootste sterren van de wereld waren er: Nicole Kidman, Sean Penn, Elie Wiesel.

“Toen bleek dat er een vergissing was gemaakt: Ayaan was als nummer vier aan de beurt. Ik zou gestorven zijn, maar zij stond op en gaf uit haar hoofd een speech – iets helemaal anders dan we hadden ingestudeerd. ‘I want to thank Theo van Gogh’, zei ze, en ze vertelde de zaal dat hele verhaal over de moord. Iedereen was compleet uitgeteld en in tranen. Ik ook. Ik kon alleen maar huilen. En zij ging zitten, koud als een kikker. Ze keek naar me en ik zag de afschuw in haar ogen: wat zit je daar nu toch te janken? Dat vond ze heel onprettig.”

Waarom, denk je?

Durlacher: “Het was decorumverlies. Het was… zwak. Dat hoorde er niet bij. Wat zij had gedaan, was een uiting van kracht. Waardig. Superwaardig. En ik was onwaardig. Ik verstopte me achter mijn servet, hoor. Ik was gewoon blubber.”

Heb je weleens iets van wrok gevoeld?

Durlacher: “Nee, daarvoor was ze me te lief, te dierbaar. Als een kind, bijna. Ze was inderdaad ons kind.”

Het briljante pleegkind.

Durlacher: “Ja. En ineens stijgt dat kind op en is het veel groter dan zijn helpers. En heeft het niemand meer nodig. Het vliegt uit, met enorme vleugels (schatert). Sterker: het wórdt een vliegtuig.”

© Humo