Toneelgroep STAN neemt jonge theatermakers onder de arm: ‘We balanceren graag op de rand van conflict’

Hoe maakt een gerenommeerd collectief plaats voor een jonge generatie? Op basis van het Iraanse About Elly daagt een diverse ploeg makers de traditie uit van STAN. Een gesprek met oudgediende Jolente De Keersmaeker en jong geweld Scarlet Tummers.

Je zou bijna geloven dat ze het vooraf afgesproken hebben. Vlak voordat ze op de foto gaan, halen Jolente De Keersmaeker (1967) en Scarlet Tummers (1990) haast simultaan een lippenstift tevoorschijn waarmee ze zwierig hun lippen rood kleuren. Het zou een scène uit een film kunnen zijn. “Tja,” glimlacht De Keersmaeker terwijl ze nog snel een blik werpt in de spiegel, “misschien moeten we maar gewoon toegeven dat we er moe uitzien, zo vlak voor de première. Het is wat het is.”

Al wil dat niet zeggen dat er een lusteloos gesprek volgt. Het duo is duidelijk gegrepen door het verhaal dat ze met About Elly op de planken brengen. De voorstelling is gebaseerd op de gelauwerde film van Iraans regisseur Asghar Farhadi en vertelt over hoe een hechte vriendengroep brutaal uit elkaar valt wanneer één van hen verdwijnt.

“Je ziet mensen die elkaar totaal vertrouwen en voor elkaar door het vuur gaan, tot puntje bij paaltje komt en ze dat plots niet meer doen”, zegt De Keersmaeker. “Maar de rest van de plot houden we voor onszelf. Het publiek komt het best zelf ontdekken wat er op het spel staat.”

In 2015 speelden De Keersmaeker en de toen pas afgestudeerde Tummers samen in een bewerking die STAN maakte van Tsjechovs klassieker De kersentuin. Sindsdien zijn ze compagnons de route. Tummers maakte de voorbije jaren twee voorstellingen onder de vleugels van het collectief en nu werkt het duo dus samen aan About Elly.

“Toen alles stillag tijdens de lockdown zijn we vanuit pure goesting met die film aan de slag gegaan”, vertelt Tummers. “We hebben mensen gezocht voor de elf personages en zijn de tekst samen beginnen te lezen. Dat werkte zo goed dat we besloten dat er een stuk van móést komen.”

Niet toevallig dient About Elly als aftrap voor het Toneelhuis-festival House of Flying Generations, dat draait rond generaties, traditie en de wisselwerking tussen jong en oud. Want De Keersmaeker en Tummers delen meer dan een passie voor het werk van Farhadi, STAN nam Tummers samen met enkele andere jonge makers onder de arm vanuit de wens om te vernieuwen en door te geven wat ze hebben opgebouwd.

Het collectief met een voorliefde voor tekst werd in 1989 opgericht en de vaste bezetting bestond jarenlang uit De Keersmaeker, Frank Vercruyssen, Damiaan De Schrijver en Sara De Roo. De voorbije decennia gooide het vierspan tot ver over de landsgrenzen hoge ogen met hun uitgepuurde spel.

Daarbij maakten ze er geen geheim van te werken vanuit duidelijke principes. Zo ging STAN er altijd prat op zonder regisseur te werken en de speler centraal te stellen. Eveneens typerend is dat het collectief de dramaturgie alle ruimte geeft door lang rond de tafel tekst te repeteren en pas in de laatste repetitieweek de vloer op te gaan.

Dat zijn richtlijnen die jullie altijd erg belangrijk hebben gevonden, maar neemt een jonge generatie dat zomaar over? Kunnen jullie ermee leven als er aan die principes gemorreld wordt?

De Keersmaeker: “Ik vind het belangrijk dat Scarlet weet hoe wij werken en waarom we bijvoorbeeld hechten aan dat collectieve. Maar we willen evengoed dat zij ons op haar beurt dingen leert en doorgeeft. Dat is net zo fijn aan die grote en diverse cast van About Elly. Er ontstaat een vruchtbaar gesprek tussen mensen van verschillende afkomsten, tussen pas afgestudeerden en oude rotten in het vak. We zetten alle kanalen open voor input van andere generaties.”

Tummers: “Toen ik voor het eerst meespeelde met STAN hielden we ons als jonge garde veel meer op de achtergrond. We waren als sponzen die alle kennis in ons op wilden zuigen. Intussen zetten we mee de lijnen uit. De ploeg van About Elly wilde bijvoorbeeld na een week tekstrepetitie dingen uitproberen op de speelvloer en dan doen we dat gewoon. Het materiaal vroeg er ook om.”

De Keersmaeker: “Dat is inderdaad prima. En de volgende keer doen we het misschien weer anders.”

Wat maakt van jou een STAN’er, Scarlet? Waarom voelde jij je als jonge maker aangetrokken tot hun manier van werken?

Tummers: “STAN’s bewerking van Ibsens Vijand van het volk was voor mij een sleutelvoorstelling. Ik had het stuk al verschillende keren gezien, maar begreep het pas echt door hun opvoering. STAN deed me inzien dat je een verhaal kunt laten floreren zonder te doen alsof. Ik vind het boeiend dat ze zichzelf meenemen in het materiaal. Daarnaast hou ik ervan hoe vrij je als speler bent bij STAN. Niemand bepaalt waar jij in moet passen: je hebt er een speelplaats waar iedereen vrij kan bewegen.”

De horizontale manier van werken van STAN impliceert dat er erg veel overlegd moet worden. Dat is wellicht niet altijd evident, zeker niet als je zoals bij About Elly met een vrij grote cast zit.

De Keersmaeker: “Het is juist mooi om een gezamenlijk idee te ontwikkelen over wat je met die voorstelling wil vertellen. Die gedeelde grond waarbinnen iedereen vanuit zijn eigen identiteit kan opereren, is waar we naar streven.

“En natuurlijk botst het soms. Scarlet heeft een duidelijk idee waartegenover ik me moet verhouden. Maar zo is het met mijn andere collega’s ook altijd geweest: je balanceert op het randje van conflict. Maar dat helpt je vooruit, het houdt je wakker. Niet toevallig hebben we van meet af aan veel samengewerkt met andere makers en gezelschappen.

“Precies daarom vind ik het zo jammer dat we niet de nodige middelen hebben gekregen om onze vernieuwingsoperatie te kunnen doorvoeren. Ons subsidiedossier werd positief beoordeeld binnen budget maar desondanks kregen we minder dan gevraagd. Een ware opdoffer. We zagen voor Scarlet en enkele andere jonge makers een belangrijke rol weggelegd binnen STAN. We weten niet hoe we het de komende jaren zullen aanpakken. Maar goed, nu eerst focussen op About Elly en dan zien we wel verder.”

Sinds afgelopen september vinden er grootschalige protesten plaats in Iran naar aanleiding van de dood van een jonge vrouw die mishandeld werd door de moraalpolitie. Jullie kozen ervoor om die actualiteit niet expliciet te verwerken in het stuk.

Tummers: “Dat klopt en daar zijn verschillende redenen voor. Allereerst is de huidige situatie in Iran een ontsporing van wat er al aan de hand was. Bovendien waren we al veel langer met dit script bezig en hadden we op basis daarvan al beslist dat we het verhaal vanuit het menselijke perspectief willen brengen in plaats van vanuit het regime.”

De Keersmaeker: “De film bevat uiteraard onderhuidse kritiek op de Iraanse overheid. Een van de centrale thema’s is niet toevallig dat van de leugen. Goed kunnen liegen is er nodig om een zekere mate van vrijheid te verkrijgen en te ontsnappen aan de absolute controle van de staat. Maar wij hebben eveneens gezocht naar het universele van die thematiek. We vinden het allemaal soms slimmer om de waarheid niet te zeggen, juist omdat we denken dat de uitkomst van de leugen beter is.”

Tummers: “Op het kleinste niveau zegt iedereen wel eens ‘ja, je hebt gelijk’ om de goede vrede te bewaren. In About Elly zie je dat dat soort van kleine en grotere leugens een dramatisch sneeuwbaleffect in gang zetten terwijl ze bedoeld zijn om het goede te doen.”

De Keersmaeker: “Ook de drang naar vrijheid is een universeel thema. Natuurlijk hebben wij hier in België veel meer privileges in die zoektocht. Maar die oerdrift kennen we allemaal. We hebben voor alle duidelijkheid niet geprobeerd om er iets westers van te maken. We snappen dat de leugen waarin de personages baden voortkomt uit onderdrukking. Maar als de voorstelling goed is, zal het publiek dat wel begrijpen zonder dat we het erin lepelen.”

Jullie benadrukken dat About Elly een groot verbindend potentieel heeft.

Tummers: “Zonder een statement te willen maken, hopen we dat het publiek meekrijgt dat Iran meer is dan zijn dictators. Het land heeft een heel rijke filmcultuur en het is bijzonder dat we dat nu tot op het grootste podium van Antwerpen kunnen brengen.”

De Keersmaeker: “Ik vind het heel belangrijk dat dat Iraanse verhaal hier verteld wordt. De personages heten Amir en Ahmad en ook de ploeg is divers. Dat was de hoogste tijd.”

Vandaag lijkt het soms wel alsof iedereen in de podiumkunsten bezig is met het thema diversiteit, maar jij benadrukt dat STAN niet vanuit het niets op de kar springt, Jolente.

De Keersmaeker: “Absoluut. Dit is geen plotse liefde. Wij maakten in de jaren negentig al voorstellingen over de oorlog in Irak. Wel is het zo dat de toneelscholen te lang te wit zijn geweest terwijl je nu eindelijk een doorstroming ziet van mensen met verschillende achtergronden op alle vlakken. Ik kijk ernaar uit daar de komende jaren verder op in te zetten.”

About Elly, tot en met 15 maart in Toneelhuis, Antwerpen, daarna op tournee. Toneelhuis.be
House of Flying Generations, tot en met 1 april in Toneelhuis.