Tom Waes zal nooit meer dezelfde zijn na Oeganda

Waar we zitten, heten huisjes ‘Dream Home’ en ‘Eventjes rust’. Boven de supermarkt hangt een bord waarop ‘Supermarkt’ staat. Dit is Bokrijk niet, maar zo stil is het leven op camping De Blauwe Meer in Lommel wel en dat ‘Dream Home’ is niet zo slecht gekozen: verder van Noord-Oeganda kun je niet zijn. “Maar in elke pauze ben ik ermee bezig”, zegt Tom Waes. “Ik hoop dat we een verschil gemaakt hebben.”

En dan wordt het ons drie keer gevraagd: “Je interview met Tom gaat toch écht niet over Undercover?” Dat is de serie voor Eén die ze hier dus opnemen, Waes acteert daarin (en vindt dat lekker: “Ik moet enkel spélen”), in 2018 kunnen we dat zien. Maar geen woord meer daarover nu, al kijk je op het moe geschminkte gezicht van Waes (“in de scène die ik net draaide, had ik twee nachten niet geslapen”), is zelfs zijn baard geverfd en staat zijn horloge op anderhalf uur later. Maar dat is fictie.

Het Bidi Bidi-vluchtelingenkamp in Noord-Oeganda is dat niet en sinds de uitzending van vorige zondag­avond ging de kassa rinkelen. “Erik Todts (directeur van het Consortium 12-12, RVP) zei me dat ze na de uitzending vijfhonderd stortingen per minuut registreerden. Dat hadden ze nog nooit meegemaakt.”

Zegt dit dat jij beter werk leverde dan journalisten van Het journaal of van De Morgen?

Tom Waes: “Rudi Vranckx heeft me ooit eens gezegd dat hij gezond jaloers op me was. Ik kan me gewoon meer permitteren dan journalisten. Ik kan onnozel doen met die voetbalploeg, ik kan een mopje maken met die vrouw die een café had geopend. Dat kan Rudi niet doen. Dat moet zeer frustrerend zijn, want wat hij doet, is zo ongelooflijk belangrijk. Maar hij krijgt een programma op Canvas, dat zijn een paar honderdduizend mensen minder en dan nog op maandag­avond. Stijn Vercruysse deed voor Het journaal ooit verslag in dezelfde regio, maar blijkbaar komt dat niet meer binnen.”

Misschien zegt het ook dat een programma van 42 minuten wél zijn plaats heeft, tegen het adagio in dat de aandachts­boog voor een nieuws­item hooguit drie minuten duurt.

“Een recensent schreef over Reizen Waes: ‘Meneerke denkt dat hij Panorama en Vlaanderen vakantieland kan combineren en dat kan hij niét.’ Wel, ik blijf volmondig zeggen: onderschat je kijker niet. Je kunt op zondagavond wél entertainen en informeren. In Reizen Waes hadden we het over de problemen van de klimaat­verandering op Tuvalu en over de situatie in Venezuela. En dus kon Noord-Oeganda ook.

“Ik zat zondag­avond in Barcelona, ik kon thuis niet mee kijken. Maar ik volgde wel wat er op Twitter gebeurde en ik voelde dat het leefde. Natuurlijk zaten daar ook azijnpissers met twaalf volgers en 100.000 tweets die dit afbraken. Maar een half uur ervoor kakten die Sportweekend af en nadien allicht Terzake. Ik blokkeer die gewoon. De overtuigden moest ik niet overtuigen, de azijnpissers kon ik niet overtuigen. Het ging om de anderen, de twijfelaars. Dat was veel belangrijker.”

De perceptie was dat je zelf zo’n twijfelaar was, na Reizen Waes in Haïti.

“Dat kwam wél in Het journaal, het feit dat ik zogezegd twijfelde of het geld dat we geven aan 12-12 wel terechtkomt. Wat ik overigens nooit zo gezegd had. Maar nuance ligt heel moeilijk en ik voelde me aangesproken. Meer: ik voelde me er schuldig over. Gelukkig pakte Philippe Henon van Unicef het sportief op en hij zei: ‘Misschien is het wel een idee. Ga eens kijken wat er met ons geld gebeurt.’”

Nog op Zaventem spreekt Tom Waes zijn introductie­filmpje in: “Ik hou mijn hart vast”, zegt hij. Even later rijden we mee door Noord-Oeganda, dat nu al ruim 800.000 vluchtelingen uit Zuid-Sudan opvangt. Hij stopt aan een grens­post en vraagt een van de militairen: “Waarom is Oeganda zo gastvrij?” De man: “Het zijn mensen zoals wij. We kunnen niet machteloos toekijken terwijl zij lijden.”

“Wat de uitzending niet haalde, was dat ik de man zei dat we in Europa onze grenzen sluiten. Ik zag hem slikken en kijken: ‘Wablief, sluiten jullie de grenzen?’ Zij openen ze omdat het ooit omgekeerd was: toen Noord-Oeganda in de miserie zat, vluchtten de mensen naar Zuid-Sudan. Ik zeg niet dat wij onze deur moeten openzetten en iedereen een leefloon geven. En je moet je ogen niet sluiten voor wat extremisten in Londen, Manchester, Zaventem, maar ook in Kabul en Aleppo doen. Maar in Noord-Oeganda gaan ze er wel van uit dat die mensen, als er vrede is in Zuid-Sudan, terugkeren. Wij doen dat niet.”

Wat die militair zei, was een van de sleutel­momenten. Net als de gids die ’s avonds zei: ‘Het probleem zit in het woord ‘vluchtelingen’. Daardoor krijgt het iets negatiefs, terwijl het gewoon mensen zijn.’

“Ik had daar ook een verkeerd beeld van: vluchtelingen zitten op hun gat en steken hun hand uit, wachtend tot iemand hen iets geeft. Neen, het zijn geen luiaards en Bidi Bidi is niet zomaar een tentenkamp waar ze mensen eten geven. Ze geven ze grond, een schoffel, wat zaaigoed, een latrine, stokken en een tent. En ze bouwen iets.

“We hebben allemaal dat foute beeld van Afrika, maar zie onze gsm hier op tafel liggen: we laten Samsung en Apple toe om Afrika, via Chinese kanalen, te laten leeg­stelen. Dat is ook allemaal onze verantwoordelijkheid. Als we Afrika een eerlijke prijs zouden geven, zou het self sufficient kunnen zijn en zouden er minder oorlogen zijn. Want die draaien allemaal om olie en lithium en noem maar op. Het is waanzin.

“Natuurlijk weet ik ook dat er in Saudi-Arabië wantoestanden zijn en allicht moeten we daar ook eens een verhaal over maken. Want het Westen moet van Amerika Noord-Korea en Iran en vroeger Cuba boycotten. Maar wordt het niet eens tijd dat we het Amerika van Trump boycotten? ‘U blijft zaken doen met Saudi-Arabië? Oké, dan kopen wij zolang geen Amerikaanse producten meer.’ Al doen we dat natuurlijk zelf ook.”

Belangrijkste figuur in Reizen Waes 12-12 was Victoria Tabu. Een echte vrouw van 22, die met haar kind van 10 de grens overstak, op zoek naar veiligheid. Ze liet haar zieke moeder achter en haar verhaal trof Waes diep. Natuurlijk kun je over alles schamper doen, je moet niks geloven en in alles kun je scène zien. Maar misschien kun je ook gewoon even geloven dat mensen mensen raken. Hij leunde tegen een vrachtwagen en de camera registreerde. “We stonden daar al uren en we pikten het verhaal van Victoria eruit, maar in al die uren praatten we met zeker vijf andere vrouwen. Allemaal dezelfde verhalen: verkracht, gefolterd, ge-dit, ge-dat. Mijn eigen dochter is een jaar jonger dan Victoria. Daarom kwam dat zo binnen.

“Maar aan die vrachtwagen zat niet alleen mijn dochter in mijn hoofd. Ook mijn grootvader, die al lang gestorven is, stond daar naast me. Na de Achttiendaagse Veldtocht in de Tweede Wereld­oorlog werd hij krijgsgevangen genomen en vijf jaar lang bleef hij in een kamp in Polen. Hij is daar in ’45 door de Russen bevrijd en kwam te voet naar huis. Mijn vader en zijn jongste broer werden tijdens de oorlog naar het zuiden van Frankrijk gestuurd en daar opgevangen. En hoeveel mensen zijn er met schepen naar Engeland gebracht en werden daar met open armen ontvangen? Die schepen waren niks anders dan de bootjes naar Lampedusa: we spreken over exáct hetzelfde. Over oorlog. Dat speelde allemaal mee in die tranen aan die vrachtwagen.”

Is het bij ons te lang geleden en zijn we daardoor vergeten dat we ooit zelf vluchteling waren?

“Mensen zouden eens met hun eigen grootouders moeten spreken. Die van mij zijn allemaal dood nu, mijn grootvader langs de kant van mijn papa heb ik nooit gekend. Maar met mijn papa heb ik wel veel gepraat en met mijn andere bompa ook. Willy Driessen was zijn naam, hij deed wat lacherig over die jaren in Polen, maar je moet er niet aan twijfelen: die mensen maakten hetzelfde mee als Victoria.

"Er zullen toen ook azijnpissers rondgelopen hebben, maar gelukkig bestond Twitter toen nog niet. (plots, lachend) Stel u voor: de Twitter-account van Hitler. Wat zou dat geweest zijn? Dat is nog een idee voor Wat als?.”

Onze generatie groeide op met paters die in de lagere school over de arme mensen in Afrika kwamen praten en later met Live Aid. Welk wereldbeeld gaven je ouders je mee?

“In Edegem was er elk jaar een volksdansfestival en wij waren altijd gastgezin voor mensen uit het Oostblok. Toen ik twaalf was, namen mijn ouders me mee naar Hongarije, Bulgarije en Roemenië. Het IJzeren Gordijn hing er nog. We stopten onze auto vol met kleren en pakken koffie voor die mensen. Uit zo’n nest kom ik dus, dat zat er altijd in. En het enige leuke aan nu BV zijn, vind ik: de kans krijgen om iets te doen. Misschien is het maar een druppel, maar dan is het wél een druppel.”

Zeven jaar geleden zei je al eens in een interview: ‘Met een paar redacteurs en regisseurs hebben we net beslist: we gaan iets doen voor de wereld.’

“Ik ga niet zeggen dat het altijd een doel was, maar toen Unicef me vroeg om ambassadeur te worden, heb ik geen seconde getwijfeld. Ik vind engagement echt nodig, zelfs al heb ik belachelijk veel werk. En ik ben ongelooflijk blij dat het marcheert. Zelfs in de gewone Reizen Waes ging het al lang niet meer alleen over de plezante dingen en misschien is dat wel hoopgevend. Dat mensen dat op zondagavond pikken.

“Het schoonste compliment is dat mensen me zeggen: ‘De hele week kijken we allemaal naar iets anders: naar Netflix, op YouTube, naar HBO... noem maar op. Maar op zondag­avond kijken we samen naar Reizen Waes.’ Dat is het gevoel van De mol en Schalkse ruiters en ik vind die verbinding fijn. Ik haal meer energie uit verzoening en verbinding dan uit conflict.”

We zitten hier ver van Bidi Bidi en van Victoria, maar hoe houd je dit vast en hoe heeft dit programma jou zelf veranderd?

“Honderd procent. Ik denk echt dat ik nooit meer kan terugkeren naar het losse entertainment. Olivier Goris (netmanager bij Eén, RVP) zei: ‘Ik denk dat je een nieuwe benchmark hebt, je moet nu verder.’ Natuurlijk is er nog altijd plaats voor de journalistiek, maar in het vierde seizoen van Reizen Waes gaan we in dezelfde richting verder. Ik denk niet dat ik gewoon wat plezant kan gaan doen in Zuid-Afrika. En ik denk niet dat ik nu nog Tomtesterom of zelfs Tragger Hippy kan maken. Ook Wauters vs. Waes niet.

“Pas op: ik heb van niks spijt, behalve van The One Man Show waarvan ik na één aflevering wist dat het niet goed was. Op al die andere programma’s kijk ik met veel plezier terug. Maar nu sta ik elders.”

Is er een gradatie van ellende? Ik bedoel: je was in Haïti en in de sloppenwijken van Bangladesh. En dan nu in Noord-Oeganda. Komt het altijd nog even hard binnen?

“Drie jaar geleden waren we in Zuid-Sudan en we reden van Juba naar Bor. Plots, midden op de baan, 40 kilometer voorbij het laatste dorp en 50 kilometer voor het volgende, stond een jongen. Veertien jaar, niet ouder. Zo’n beeld blijft dan plakken en die jongen laat me niet los. Dat zal ook gebeuren met Grace Sunday (uit ‘Reizen Waes 12-12’, een vrouw die in een tentje een koffiebar uitbaatte, RVP), een geweldige vrouw. Idem voor Victoria.”

Victoria Tabu was in Reizen Waes 12-12 wat de vluchtelinge in Stefan Hertmans’ boek De bekeerlinge was: door in te zoomen op het verhaal van één vrouw leerde je in dat boek meer over de middeleeuwen dan in al die geschiedenislessen. Dat doet Waes een bruggetje maken, hij denkt aan zijn leraar geschiedenis uit het vijfde middelbaar in het Atheneum van Berchem.

“Ik ben helaas zijn naam kwijt, want ik zou hem hier dit monumentje wel gunnen. Hij kon me als eerste mee­trekken in die materie. In je leven heb je rolmodellen nodig, key-people die je richting geven. Voor mij waren dat die leraar geschiedenis, Jacques-Yves Cousteau van wie ik op woensdagnamiddag bij mijn bomma op Antenne 2 naar de natuurdocumentaires keek en Bart De Pauw. Die heeft me echt gestimuleerd en kansen gegeven.”

Sta je erbij stil dat je op dit moment misschien zelf een rolmodel bent?

“Wat Bart voor mij deed, heb ik voor Tim Van Aelst gedaan. Hij begon als fixer voor De slechtste chauffeur van Vlaanderen en ik zag zijn talent. Af en toe krijg ik een mooie reactie. Op Twitter zag ik een leraar die schreef: ‘Maandagnamiddag herhaling van Reizen Waes 12-12 in de klas.’ Dat vind ik mooi. En een jongen schreef: ‘Tot wanneer loopt die actie? Ik ben nu blut, maar volgende maand kan ik misschien wel 10 euro storten.’

"Het is ooit ook gebeurd dat iemand me aansprak op straat en zei: ‘Door jou ben ik marathons beginnen lopen.’ Dat vind ik net zo goed.”

Heeft er eigenlijk een politicus gereageerd na zondagavond?

“Neen. Ze mogen natuurlijk bellen, maar welk advies kan ik geven?”

Misschien geen advies, maar minister Alexander De Croo (Open Vld) engageerde zich om de giften voor 12-12 te verdubbelen. Zou dat eigenlijk niet omgekeerd moeten zijn: de regering die een voorbeeld stelt en niet afwacht wat ‘de gewone man’ stort?

(lacht) “Een De Croo vs. Waes? Dat zou nog eens interessant zijn. Maar serieus: misschien zou een parlementaire onderzoeks­commissie naar zo’n vluchtelingenkamp in Oeganda wel boeiend zijn. Het hele parlement op schoolreis! Dat lijkt me nuttig.”

Daarnet zei je dat we meer met onze groot­ouders moesten praten. Hoe zit dat met je eigen kinderen? Zou je hen meenemen?

“Thuis ben ik vader, geen BV. Dus de helft van Reizen Waes hebben ze niet gezien, maar dat is oké. Deze zagen ze zeker wel en een dag later stuurde mijn dochter me een sms: ‘Papa, heel schoon, ik stort.’ Ik verplicht ze niet om te kijken en ik heb ze nog niet meegenomen naar Afrika. Maar ik praat er wel veel over en toen we vorig jaar op vakantie waren in Mexico, zijn we de laatste dag alles wat we over hadden, naar een dorp gaan brengen om het te geven aan mensen die het moeilijk hebben. Hun ogen moeten open en ze weten allemaal verdomd goed hoe de wereld draait.

“Ik hoop dat de generatie van onze kinderen het beter gaat doen dan wij. En wij deden het misschien al wat beter dan de generatie voor ons. Maar ik ben geen pessimist en misschien krijgen we over één of twee generaties wel wereldleiders die willen herverdelen en aan een eerlijker wereld bouwen. Dat wil ik geloven. Anders hang je jezelf toch op?”

Maar de azijnpissers zullen zeggen: hij zit hier ondertussen weer schoon met zijn Land Rover.

(blaast) “Dat weet ik. Zoals die recensent zaterdag bij de tv-tips over Reizen Waes 12-12 schreef: ‘Tom Waes mag zijn gesponsorde zonnebril met spiegel­glazen weer opzetten.’ Eén: ik betaal die zonnebril zelf. En twee: leid daarmee toch niet af van waar het om gaat.”

Je zei, koffie­drinkend bij een mevrouw die Grace Sunday heet: ‘Mensen zijn overal de­zelf­de: het eerste wat ze doen, is een café openen.’ Maar klopt het eerste stuk van die zin?

“Absoluut, dat heb ik reizend geleerd. Overal waar ik kom, zijn mensen goed. Qua inborst. Of je nu met een kannibaal uit Vanuatu praat of met iemand in Zuid-Korea. Allemaal hebben ze hun eigen tradities en natuurlijk vind ik kindhuwelijken niet oké. Maar in se zijn mensen goed. Het is alleen door conflicten die door politieke en economische belangen worden bepaald, dat slechtheid ontstaat. Maar intrinsiek zijn mensen dezelfde en daar houd ik me aan vast. Dat geeft me ook hoop.”

En blijft iemand als die Victoria dan in je gedachten hangen?

“Ik was er graag bij geweest als ze haar broers en zussen, die nog voor haar vanuit Zuid-Sudan naar Noord-Oeganda waren gevlucht, had terug­gevonden. Mensen worden er geregistreerd, het Rode Kruis heeft er een programma voor, misschien vinden ze hen terug. In die korte tijd lukte dat niet en we konden het dus niet meemaken. Maar ik blijf me dat zeker afvragen.

“Toen we drie jaar geleden in Zuid-Sudan waren, volgden we een van de ‘lost boys’ uit Wat is de wat (het boek van Dave Eggers, RVP) tot bij zijn moeder in Bor. Drie maanden later stond Rudi Vranckx in hetzelfde dorp: platgebrand, misschien wel 30.000 mensen gedood. Wat is er met die moeder gebeurd? Ik weet het niet, maar ik vraag het me tot vandaag af. Zoals ik me ook afvraag hoe het met onze twee gidsen in Noord-Korea zou zijn.”

Reizen Waes 12-12 gemist op tv? U kunt de uit­zending herbekijken op VRT NU (vrt.be/vrtnu).