To think differently, 550 jaar vóór Apple: het verhaal van de geniale Leonardo da Vinci

Op een to-dolijstje dat Leonardo da Vinci (1452-1519) rond 1490 in Milaan neerkrabbelde in een van zijn aantekenboeken, staat het volgende: ‘Het opmeten van Milaan en haar buitenwijken’; ‘Teken Milaan’; ‘Vraag de meester van de rekenkunde hoe je een driehoek moet kwadrateren’; ‘Vraag Giannino de Kanonnier hoe de toren van Ferrara ommuurd is’; ‘Vraag Benedetto Protinari met welke middelen ze in Vlaanderen op het ijs lopen’; ‘Vraag een meester in waterbouw hoe je een sluis, kanaal en molen op Lombardische wijze repareert’; ‘Haal de metingen van de zon die me beloofd zijn door Maestro Giovanni Francese’.

Het zijn niet de voornemens die de kunstenaar en onderzoeker voor de komende maand op een rijtje heeft gezet: het is een dagplanning. Veel van Leonardo da Vinci’s voorgenomen werkzaamheden en research zijn onaf of in de ideeënfase blijven steken, ook in 1490 zaten er maar 24 uur in een etmaal en hoe geniaal en bijzonder ook, zelfs Leonardo moest slapen. Maar de to-dolijstjes die voortdurend tussen zijn aantekeningen opduiken, laten prachtig zijn onderzoekende, onvermoeibare geest zien.

Walter Isaacson schreef Leonardo da Vinci - De biografie vanuit dezelfde gedachte waarmee hij ­eerder de levens van Benjamin Franklin, Albert Einstein en Steve Jobs vastlegde: ‘Hoe het vermogen om verbanden te leggen tussen ­verschillende disciplines – kunst en natuurwetenschappen, menswetenschappen en technologie – een sleutel is tot vernieuwing, verbeelding en genialiteit.’ Leonardo da Vinci was niet voor niets de held van de Apple-oprichter en initiator van de smartphone-revolutie.

Isaacson, voormalig hoofdredacteur van Time Magazine en ex-CEO van nieuwszender CNN, maakt het zich met de keuze voor Leonardo niet gemakkelijk. Alles wat er over de archetypische uomo universale sinds de eerste levensschetsen uit de 16-de eeuw viel te schrijven, is wel zo’n beetje geschreven. De aantekenboeken zijn nauwkeurig onderzocht, de archieven tot in detail ­uitgeplozen. De Mona Lisa en Het laatste avondmaal, zijn bekendste kunstwerken, zijn minutieus ­geanalyseerd en de Vitruviusman is een wereldwijd icoon geworden waarover weinig nieuws meer valt te melden.

Larger than life

Toch slaagt Isaacson erin je zeshonderd pagina’s lang in het spoor van Leonardo da Vinci te houden. Dat komt natuurlijk vooral door Da Vinci, een larger than life personage. Niet voor niets zijn de filmrechten van het boek al voor publicatie verkocht. Leonardo DiCaprio zal zijn naamgenoot – net als hij vegetariër - gaan spelen.

Isaacson reisde voor het boek naar Milaan, Parijs, Florence, Seattle, Madrid en Londen, om met eigen ogen de grootste schat te onderzoeken die Leonardo da Vinci naliet, de 7.200 bomvolle pagina’s aantekeningen, die wonderbaarlijk genoeg op verschillende plaatsen bewaard zijn gebleven. De aantekeningen van Leonardo vormen een uniek archief van de eindeloze bespiegelingen en invallen van ‘het creatiefste genie aller tijden’, ‘het grootste verslag van nieuwsgierigheid ooit opgetekend’, schrijft Isaacson.

Rekensommen, schetsen van zijn vriend en geliefde Andrea Salai, ­ontwerpen van vliegtoestellen en toneelattributen, tekeningen van de werking van de hartkleppen – een ontdekking van Leonardo –, ontwerpen van oorlogstuig (Leonardo was een opportunist die zijn diensten ook ter beschikking stelde aan schurken als Cesare Borgia), raadsels, groteske koppen, voorstudies van zijn schilderijen: ‘een geest die danst met de natuur’.

(lees verder onder de illustratie)

Onder het Da Vinci-motto ‘Hij die naar de bron kan gaan, gaat niet naar de waterkruik’, tracht Isaacson aan de hand van Leonardo’s weergave van die dans nieuw licht te ­werpen op Da Vinci en vooral op de werking van diens geest. Die geest is belangrijk, want voor Leonardo bestonden dingen al wanneer ze nog uitsluitend in zijn hoofd vorm hadden gekregen. In een sollicitatiebrief aan de doge van Milaan verklaarde hij over de nodige vaardigheden als militair deskundige te beschikken, vaardigheden die nog enkel in zijn geest bestonden. Soms leek dat voor hem ook voldoende en had het er de schijn van dat het bedenken Leonardo’s voorkeur had boven de plicht van de uitvoering.

De glimlach

Voor Leonardo, een charmante en alleraardigste kerel, als we Isaacson en zijn bronnen mogen geloven, vormden kunst en wetenschap geen gescheiden werelden. In de Mona Lisa vind je zijn anatomische onderzoekingen terug, onder meer naar de spieren die de lippen bewegen en voor een glimlach zorgen. In Het laatste avondmaal maakt hij gebruik van wat hij te weten is gekomen over perspectief, over licht en de wetten van de optica.

Omdat zijn zoektocht nooit was voltooid, achtte Leonardo ook zijn kunstwerken nooit voltooid. Daarom had hij grote moeite om afstand te doen van de Mona Lisa, die hij de laatste vijftien jaar van zijn leven met zich meesleepte en waaraan hij bleef werken. Afstand betekende het einde van het proces, en Leonardo’s perfectionisme stond hem geen eind van het proces toe, alles kon altijd beter.

Er staan geen nieuwe dingen in de biografie, maar dat kon ook niet. Voor wie geen Leonardo-kenner is, vormt het boek niettemin een bron van verbazing en bewondering. Over hoe de onwettige zoon van een notaris uit Vinci, met een tamelijk gebrekkige opleiding, toch kon uitgroeien tot een wetenschappelijk en creatief genie. Hoe zijn geaardheid – Leonardo was net als zijn tijdgenoot Michelangelo homoseksueel – noch zijn ongedurige en opstandige karakter hem in de weg stonden. Hoe hij zijn hele leven anders durfde te denken – to think different, ver voor Jobs dat de slogan van Apple maakte.

Tussen haakjes: Leonardo wordt Leonardo

Twee maanden voordat het boek Leonardo da Vinci uitkwam, waren de filmrechten al verkocht. Met een miljoenendeal overtroefde Paramount concurrent Universal. Ook eerdere biografiebestsellers van Isaacson zijn verfilmd. Zo speelde Michael Fassbender Steve Jobs (in kritieken een succes, financieel een flop) en vertolkte Geoffrey Rush Albert Einstein in een dramaserie van National Geographic.
Coproducent en naamgenoot Leonardo DiCaprio (42) zal Da Vinci spelen. Het verhaal gaat dat DiCaprio’s moeder de baby voor het eerst voelde schoppen toen ze in het Uffizi in Florence een schilderij van Da Vinci bewonderde. Haar man vond daarom dat hun zoon Leonardo moest heten. (AvL)

Walter Isaacson, Leonardo da Vinci – De biografie, Spectrum, 622 p., 39,99 euro. Uit het Engels vertaald door Rob de Ridder.