Schilderijen van mensen gepokt en gemazeld door het leven: Alice Neel portretteerde haar modellen rauw en genadeloos

De Amerikaanse Alice Neel (1900-’84) schilderde mensen zoals ze waren; naakt, rauw en radicaal. Een van de grootste portrettisten van de eeuw wordt nu geëerd met een overzicht in Centre Pompidou, Parijs.

Alice Neel, ook wel ‘de grootste portretschilder van de 20ste eeuw’ genoemd, schijnt een specifieke methode te hebben gehad om haar modellen uit de kleren te krijgen. Dat ging ongeveer zo: Neel nodigde haar modellen uit bij haar thuis, eerst in een flatje langs het spoor in Spanish Harlem, New York, later, vanaf de jaren zestig, in een chiquer appartement aan de Upper West Side. Haar huiskamer was haar atelier. Daar ontving Neel haar modellen en voordat ze begon te schilderen kletste ze die de oren van hun kop. Over kunst, over kennissen, over haar veelbewogen leven vol politiek en minnaars. Tussendoor gaf ze aanwijzingen: je hoofd een beetje meer naar rechts. Of: niet je benen over elkaar. Maar ook: weet je, het zou veel beter zijn als je je trui uitdeed.

Gepokt en gemazeld

Dat Neel goed kon praten, grappig, onbeschaamd, recht voor z’n raap, is onder andere te zien in een heerlijk videofragment uit 1984 waar ze te gast is in de Amerikaanse talkshow van Johnny Carson. Neel, een guitige stokoude dame met opgestoken grijs haar en een glitterjurk aan, heeft daar de lachers voortdurend op haar hand. Maar in haar atelier diende dat gepraat niet alleen ter vermaak, zei ze eens in een interview.

Terwijl zij praatte, namen de modellen onbewust een pose aan die, in Neels woorden “in zekere zin hun hele karakter en sociale status omvat; wat de wereld hen heeft aangedaan en hoe ze daar wraak op hebben genomen”. Zo wilde Neel mensen hebben. Op hun karakteristiekst en allerindividueelst, gepokt en gemazeld door het leven. En blijkbaar kreeg ze haar modellen het best zo ver als ze maar heel veel tegen ze praatte, en ze ondertussen terloops hun kleren uit liet trekken.

“Ik ben de eeuw”, zei Alice Neel weleens. Ze werd geboren in 1900, vier weken na de eeuwwisseling, en stierf in 1984. Haar leven deinde mee op de hoogte- en dieptepunten van de eeuw: de Grote Depressie, de Tweede Wereldoorlog, seksuele bevrijding, de strijd om gelijkwaardigheid van vrouwen, lgbtq’ers en mensen van kleur. Al die thema’s komen voorbij in het mooie, compacte overzicht Alice Neel: Un regard engagé dat nu te zien in het Centre Pompidou in Parijs, en dat vooral inzet op haar verregaande maatschappelijke betrokkenheid.

Het eigenaardige aan Neel, zo zie je in Parijs, is dat ze aan de ene kant feilloos de tijdgeest aanvoelde en die vaak zelfs vooruit was. Aan de andere kant trok ze zich bar weinig aan van wat er tijdens de vorige eeuw op artistiek gebied gebeurde. Waar haar tijdgenoten figuratie na de Tweede Wereldoorlog dood verklaarden, bleef Neel haar hele leven stug figuratieve schilderijen maken. Portretten vooral, of, zoals Neel ze noemde: schilderijen van mensen.

Af en toe had ze een tentoonstelling, maar een groot deel van haar leven stapelden de schilderijen zich op in haar huis, terwijl zij en haar twee zoons van een uitkering leefden. Haar grote doorbraak kwam met een solotentoonstelling in het Whitney Museum in 1974, op haar 74ste.

Aan abstractie had Neel een broertje dood. Toch was haar werk radicaal en vooruitstrevend, zo wordt duidelijk in Parijs. Eind jaren dertig verhuisde ze uit Greenwich Village, het artistieke bolwerk van New York, waar ze deel uitmaakte van de kunstscene, naar de migrantenwijk Spanish Harlem.

Ze wilde echte mensen schilderen, mensen die vermalen werden door de wielen van de stad. Met haar portretten van arme, veelal zwarte en Latijns-Amerikaanse immigranten boorde ze een onderwerp aan dat tot dan toe nog nauwelijks was verkend in de kunst. Ook haar schilderijen van homostellen, dragqueens en sekswerkers waren hun tijd ver vooruit.

Expliciet

Misschien wel het radicaalst en vooruitstrevendst zijn de vele expliciete naakten. Enkele van de mooiste daarvan hangen nu in Parijs. Naakt is in musea natuurlijk al eeuwenlang te zien, maar een vrouw die naakten schilderde was begin vorige eeuw een relatieve nieuwigheid. Op de meeste kunstopleidingen mochten vrouwen tot diep in de 19de eeuw geen naaktmodellen natekenen of schilderen.

Terwijl er een stevige conservatieve wind door de Verenigde Staten waaide en naakt in Hollywood-films verboden was, maakte Neel al in de jaren dertig expliciete naakten waarin ze traditionele genderrollen uitdaagde en seksuele vrijheid vierde. Haar mannelijke minnaars beeldde ze af als sekssymbolen, vrouwen krachtig, onbeschaamd of ontzettend zwanger.

In een serie tekeningen uit de jaren dertig brengt Neel heel direct en expliciet de banale realiteit na het vrijen in beeld. Zij zit naakt op de wc en steekt haar lange rode haren op, haar minnaar John Rothschild (die later in een vlaag van jaloezie een groot deel van haar oeuvre zou vernietigen) pist met zijn nog half stijve geslacht in de wasbak.

Neel mag dan een voorkeur hebben gehad voor underdogs en buitenbeentjes, romantiseren deed ze allerminst. Haar portretten zijn rauw en genadeloos. Scheve tanden, grote neuzen en verwrongen ledematen: Neel poetste lichamelijke gebreken niet weg maar vergrootte ze eerder uit. Haar naakte zwangere vrouwen hebben wallen onder hun ogen en donkere kringen zo groot als schoteltjes om hun tepels.

Piemels schilderde ze soms op een manier die haar liefde voor mannelijk schoon verraadde, en soms als gekke dunne sliertjes. Het leverde haar weleens het predicaat ‘vals’ of ‘gemeen’ op. Maar je zou het ook anders kunnen bekijken: het ging Neel niet om mooi of lelijk, ze wilde simpelweg de waarheid over een persoon vertellen, zoals zij die zag. Vol nieuwsgierigheid keek ze naar ieder mens en ze ving haar modellen in hun unieke individualiteit.

Ook zichzelf spaarde Neel niet: op haar 80ste, vier jaar voor haar dood, maakte ze een zelfportret. Het is een van haar mooiste naakten, dat overigens gek genoeg niet in het Centre Pompidou te zien is. Met een penseel in de ene hand en een poetsdoek in de andere zit de kunstenaar in een gestreepte stoel. Haar borsten zijn leeggelopen ballonnen, haar buik valt over haar schaamstreek, de mondhoeken hangen.

Niets flatteus aan, toch straalt ze een onverzettelijke waardigheid uit. Kijk maar, zegt ze: dit is het leven, niets meer en niets minder.

Drie buitengewone naakten die nu in Parijs te zien zijn

Andy Warhol (1970)

“Naaktheid is een bedreiging voor mijn bestaan”, schijnt Andy Warhol ooit te hebben gezegd. De koning van de popart vermomde zich: hij droeg pruiken, een zonnebril, make-up, en mat zichzelf een coole, afstandelijke houding aan. Zijn imago was alles. Niets daarvan is terug te zien in het schilderij dat Neel van hem maakte, dat door schilder Marlene Dumas een van de allerbeste schilderijen van de afgelopen eeuw is genoemd.

Neel heeft Warhol blijkbaar zo ver gekregen dat hij in elk geval zijn bovenlichaam ontblootte. Daarmee onthulde hij niet alleen zijn ouder wordende lichaam, inclusief hangende mannenborstjes. Hij laat ook het medische korset zien dat hij voor de rest van zijn leven moest dragen nadat hij in 1968 was beschoten door schrijver Valerie Solanas, een voormalig lid van Warhols uitgebreide entourage.

Dit schilderij is een krachtmeting. Neel maakte het in 1970, zij was toen 70 en begon net waardering te krijgen voor haar werk. Warhol was wereldberoemd, maar sinds de beschieting ging zijn gezondheid hard achteruit. Voor Neel stond er nogal wat op het spel: een portret van de bekendste kunstenaar van het moment wil je niet verknallen. Het is alsof Warhol die durf wilde evenaren door een deel van zichzelf bloot te geven dat hij normaal niet aan de buitenwereld liet zien. In plaats van geposeerd en onaantastbaar is zijn houding kwetsbaar, zijn ogen zijn dicht, zijn schouders hangen een beetje.

De kwetsbaarheid zit ook in de manier waarop Neel haar collega schilderde. Van de bank waar Warhol op zit zie je alleen de contouren, alsof hij een beetje in het luchtledige zweeft. De linkerknie van de kunstenaar is niet uitgewerkt, waardoor het lijkt alsof de kunstenaar, die er zijn levenswerk van maakte om op te vallen, bijna in de achtergrond oplost. Volgens Neel is het schilderij af: meer hoef je niet te zien.

Ethel Ashton (1930)

“Vind je haar linkerbeen aan de rechterkant niet leuk, die rechte lijn? Zie je, het is erg compromisloos. Ik kan je verzekeren dat niemand in het land dit soort naakten schilderde”, schreef Neel jaren later over dit schilderij. Ze had gelijk: in de jaren dertig was een schilderij als dit behoorlijk vooruitstrevend. En ergens is het dat nog steeds. “Het is ook geweldig voor de vrouwenbeweging,” schreef Neel met haar bekende gevoel voor humor, “want het is haast alsof ze zich verontschuldigt voor haar bestaan.”

Het vrouwelijk naakt is al eeuwen een onderwerp in de kunst, musea hangen er vol mee. Vaak zijn die naakten geschilderd door mannen, met een blik die in onze tijd vaak wordt aangeduid als de ‘male gaze’: bevallig, seksueel getint, bedoeld voor de mannelijke heteroseksuele blik. Of het nu strakke gladde lichamen zijn of de weelderige lijven van Rubens, vrouwenlijven werden meestal geïdealiseerd.

Neel schilderde Ethel Ashton (1896-1975), een bevriende kunstenaar, bepaald niet op een geïdealiseerde manier. Eerder genadeloos. Vetrollen zijn niet weggewerkt maar juist lekker sterk aangezet, de borsten hangen, en het hoofd van Ashton lijkt piepklein vergeleken bij haar grote lichaam. Net als in veel van Neels schilderijen zitten er ook dingen in die qua perspectief en anatomie niet kloppen, zie het kwabje bij de schouder linksboven, en de gekke bolling van het been rechtsonder. Het perspectief van het schilderij, van bovenaf, maakt dat Neels model er ongemakkelijk uitziet, vragend, alsof ze inderdaad vraagt om toestemming om er te zijn. Het schilderij zelf vraagt daar helemaal niet om: het is gewaagd, trefzeker en opzettelijk onhandig.

Margaret Evans pregnant (1978)

Alsof het gewicht van haar buik op haar tengere lichaam drukt, zo heeft Alice Neel de acht maanden zwangere Margaret Evans geschilderd. De bolle buik zit precies in het midden van het schilderij, alsof het niet om de vrouw gaat, maar om de buik. In een filmfragment dat in de expositie naast het schilderij hangt, zie je dat Neel het schilderij ook daadwerkelijk bij de buik begint.

“Het is niet zo dat zwangerschap me nu zo bijzonder aanspreekt”, heeft Neel gezegd, ze zag het gewoon als een deel van het leven. “[Mensen] hebben het vaak niet laten zien, uit valse bescheidenheid of omdat ze watjes waren, maar het is een fundamenteel onderdeel van het leven. Ook plastisch gezien is het heel opwindend.”

De schilderijen van vrouwen met bolle buiken en uitgetelde, net bevallen vrouwen, behoren tot de hoogtepunten uit haar oeuvre: radicaal eerlijk en ongekend plastisch. Al in 1939 liet ze met Childbirth zien dat het moederschap niet alleen rozengeur en maneschijn is: een vrouw met dikke wallen onder de ogen ligt in het kraambed, met borsten die haast uit elkaar lijken te barsten. Een flink contrast met de zoete Madonna’s met blozende wangen en stralende Jezuskinderen in de armen, tot dan het voornaamste beeld van moederschap in de schilderkunst.

Vergeleken bij Childbirth (1939) is dit portret van Margaret Evans tamelijk sereen. Neel heeft Evans frontaal geschilderd, rechtop, in een houding die niet al te comfortabel moet zijn met zo’n dikke buik. Toch zit ze er trots en redelijk ontspannen bij, al zie je aan haar linkerhand dat ze zich misschien ook een beetje schrap zet. Het spiegelbeeld rechts achter haar laat een ander gezicht zien: ouder, ernstiger. Sommige kunstcritici hebben gesuggereerd dat de reflectie een verwijzing is naar de kunstenaar, die zelf vier kinderen op de wereld heeft gezet.

Alice Neel: Un regard engagé. Centre Pompidou, Parijs, tot 16 januari.