Film
Schaken als levensles
Of 'The Dark Horse', vanaf morgen in de zalen, bij ons voor een schaakrage gaat zorgen, valt af te wachten. In Nieuw-Zeeland heeft dit feelgooddrama over Genesis Potini, een Maori en schaaksjamaan met een bipolaire stoornis, het bordspel alvast een boost gegeven.
Sinds de release van The Dark Horse, de beste Nieuw-Zeelandse film sinds lang, pikken heel wat mensen er het schaken op. "Zo veel schakers zijn er niet in Nieuw-Zeeland", verduidelijkt regisseur James Napier Robertson. "Het is geen nationale sport. Maar de film heeft voor een nieuwe interesse in het schaken gezorgd. The Eastern Knights, de schaakclub voor kansarme kinderen die Potini heeft opgericht, kan het aantal inschrijvingen van nieuwe leden niet meer bijhouden. Ze moeten uitwijken naar een groter lokaal. En het is niet de enige schaakvereniging die met een fors aantal nieuwe leden geconfronteerd wordt."
Robertson, een zelfverzekerde jonge dertiger uit Auckland, vertelt het op het Filmfestival van Rotterdam, waar The Dark Horse de publieksprijs won. Rond zijn nek bengelt een ketting met een paunamu, een vishaak in jade. Volgens de Maori-legende was Nieuw-Zeeland ooit een walvis, een walvis die door een Maori met zo'n vishaak naar boven werd gehaald. Die walvis noemden ze Aotearoa, Maori voor Nieuw-Zeeland of 'het land waarop we leven'. Tegenwoordig wordt zo'n paunamu vooral als geluksbrenger gebruikt.
"Je mag hem echter niet zelf kopen", zegt Robertson. "Je moet hem cadeau krijgen. Ik heb hem van mijn moeder gekregen toen ik als twintiger naar Los Angeles trok, om me met mijn thuisland verbonden te blijven voelen. Sindsdien heb ik hem niet meer uitgedaan. En de film die ik in LA probeerde te maken, heb ik uiteindelijk in mijn thuisland gedraaid."
Nationale figuur
Genesis Potini was een volbloed Maori, een grote struise kerel die enkele tanden miste en die tegen zichzelf mompelde als hij over straat liep. Potini leed aan een bipolaire stoornis. Door die onvoorspelbare cycli van euforische en manische periodes werd hij geregeld in een instelling opgenomen. Om nadien weer in de marginaliteit te belanden.
Maar schaken kon straatslaper en geniale excentriekeling Potini als geen ander. In de film Dead Poets Society gebruikt de leraar Engels poëzie om de creativiteit en het kritische denken van zijn leerlingen aan te moedigen. Potini doet hetzelfde met schaken: door kansarme jongeren en probleemkinderen te leren schaken, brengt hij hen zelfrespect, inzicht, moed en zen bij en doet hij hen geloven dat ze voor een betere toekomst kunnen vechten.
Robertson: "Mijn producer had een onder de radar gebleven documentaire over Potini gezien. Hij belde me in LA. 'Dit moet je zien. Ik denk dat we het onderwerp voor onze volgende film hebben gevonden.' Amper twintig minuten later heb ik mijn vlucht naar Nieuw-Zeeland geboekt omdat ik zo door Genesis was aangegrepen."
undefined
Veel moeite kostte het Robertson niet om Potini te overtuigen om zijn bewogen levensverhaal te verfilmen. Dat Robertson zelf een aardig potje kan schaken, heeft hem geholpen. "We hebben honderden spelletjes schaak gespeeld. Ik heb ze allemaal verloren, op een na. Maar omdat ik langzaam genoeg van hem verloor, heb ik zijn respect gewonnen. Terwijl we schaakten, spraken we over zijn leven, over de dingen die er zijn gebeurd.
"Toen ik hem ontmoette, probeerde hij zijn bipolaire stoornis zo goed mogelijk met medicijnen te controleren. De extreme Genesis die last had van waanideeën heb ik nooit gekend. De Genesis die ik heb gekend, was een welbespraakt, geestig en filosofisch ingesteld man. Ik voel me sowieso aangetrokken tot outsiders, tot mensen aan de rand van de maatschappij die niet begrepen zijn. En wat Genesis bijzonder maakte, was zijn wonderlijke optimisme. Hij was een heel inspirerend iemand."
Robertson speelde lange tijd met de idee om Potini zijn eigen rol te laten spelen. Voor Potini's mentale gezondheid was het echter belangrijk dat zijn stressniveau laag zou blijven. Meespelen in een film zou zijn stresspeil de hoogte in gekatapulteerd hebben. De rol van Potini wordt nu op verbluffende wijze vertolkt door acteur Cliff Curtis - hij kwam dertig kilo bij voor de film en op verzoek van Robertson bleef hij de hele tijd in zijn rol.
Bovendien overleed Potini in augustus 2011, in de scenariofase van het project. "Dat was het moeilijkste moment", zegt Robertson. "Ik twijfelde toen echt of ik de film zonder Genesis wel zou aankunnen. Maar toen ik op zijn massaal bijgewoonde begrafenis al die getuigenissen hoorde van schooldirecteurs, kinderen en jonge volwassenen, over hoe Genesis hun leven had veranderd, besefte ik dat ik de film moest maken om zijn erfenis in leven te houden. Genesis was toen vooral lokaal bekend. De rest van Nieuw-Zeeland had geen idee van wie hij was. Nu is hij een nationale figuur geworden."
undefined
Bendegeweld
Wat The Dark Horse fascinerend maakt, is dat dit aandoenlijke drama is ingebed in de Maoricultuur. Net als in een film als Once Were Warriors laat ook Robertson zien hoe die cultuur in het moderne stedelijke Nieuw-Zeeland in verval is geraakt. De Maori waren ooit fiere oorlogskrijgers, met stoere tatoeages, van Polynesische afkomst. Tegenwoordig zijn ze wat men het donkere geheim van Nieuw-Zeeland is gaan noemen: de Maorigemeenschap, 12 procent van de Nieuw-Zeelands bevolking, wordt geplaagd door armoede, analfabetisme, werkloosheid, misdaad en een gewelddadige bendecultuur.
Nieuw-Zeeland als een veilig en groen land, een paradijs voor Hob-bitfans? The Dark Horse laat de andere kant van die pittoreske toeristische folder zien. "Gelukkig is de situatie in Nieuw-Zeeland voor de Maori beter dan die van de Abori-ginals in Australië", licht Robertson toe. "Maar er is een overeenkomst, in die zin dat ook de Maori onder de voet zijn gelopen door de Euro-pese immigranten. De Maori kampen met een identiteitsverlies en veel Maori-jongeren zijn verward, boos en voelen zich waardeloos.
"Het zijn vaak ook jongeren uit achtergestelde milieus. Door zich bij een bende aan te sluiten, winnen ze respect. Het broederschap van een bende maakt hen sterk. Maar daardoor komen ze ook in een vicieuze cirkel terecht. De verschrikkelijk gewelddadige en vernederende initiatierituelen die ik in de film laat zien, zijn echt niet verzonnen."
undefined
Mythologie
Ook Potini's broer was lid van een motorbende. Robertson wist echte leden van bendes als The Mongrel Mob en The Black Power te overtuigen om in de film mee te spelen. Bij de lokale RVA liet hij een vacature verschijnen: "Seeking Maori men aged 50-65 yrs, tattoos and criminal records welcome!" Dat er uiteindelijk veel bendeleden aan The Dark Horse hebben meegewerkt, komt volgens Robertson door de boodschap.
"Veel van die kerels willen niet dat hun zonen in hun voetsporen treden. De film gaat net over het doorbreken van die geweldspiraal. Die jongeren weten bovendien vaak niets over hun eigen cultuur. Genesis gebruikte het schaken ook om hen iets over de Maori-mythologie bij te brengen. De pionnen zijn niet langer gewoon kleine stukjes hout op een bord, maar krachtige mythologische figuren.
"Schaakgrootmeester Garri Kasparov heeft ooit een boek geschreven: Hoe het leven op schaken lijkt. Genesis deelde dezelfde filosofie: hoe geobsedeerd hij ook was door het spel, het ging hem niet om het schaken, maar om wat je over het leven via het schaken kunt leren."
undefined
