Peter Verhelst herdenkt zijn moeder, die vrouw met haar eeuwige 'wolk haarlak'

Donkere, multi-interpretabele en verbrokkelde werelden vol zintuiglijkheid, voort­gedreven door universele thema’s als liefde en dood. Zo zou je het universum van Peter Verhelst (°1962) in één mondvol kunnen samenvatten. Daarmee doe je zijn oeuvre natuurlijk geen recht. De schrijver gunt ons de kans om langdurig te verdwalen in zijn dichtbegroeide symbolenwouden.

Verhelst koestert poëtische zijsprongen en is gul met suggestiviteit. Precies daarom ben je als lezer vrij om eigen betekenissen toe te voegen aan zijn teksten. “Mensen zonder verbeelding hebben niks aan mijn boeken. Waarmee ik geen kritiek uit op die mensen. Geen verbeelding hebben, is niet erger dan blauwe ogen hebben. Maar mijn boeken zijn echt niet aan hen besteed”, vertelde hij daarover onlangs in de Krant van West-Vlaanderen.

Verhelst profileerde zich het laatste decennium uitgesprokener als jeugdauteur (denk aan Het geheim van de keel van de nachtegaal), als gewaardeerd theater­regisseur en -auteur bij het NTG én als dichter. Daarbij ontpopte hij zich als een ware prijzenkaper met liefst driemaal de Herman de Coninckprijs, in 2017 nog voor Zing zing. Het proza van de voormalige Gouden Uil-winnaar stuit tegenwoordig op een iets gedempter onthaal.

In zijn laatste roman De kunst van het crashen (2015) verwerkte Verhelst een bijna-doodervaring, toen hij in 2013 met zijn Volvo op de E40 over de kop ging, Drie seconden lang had de schrijver een black-out, wonder boven wonder overleefde hij de crash. Met taal ging hij vervolgens op zoek naar die “scheur in de tijd” en naar de sensaties die het ongeval opriepen. “Ik heb de indruk dat mijn werk sindsdien ‘lichter’ geworden is”, liet hij op­tekenen. Maar de werkelijkheid stak daar een stokje voor.

Op de ochtend van 18 november 2015 overlijdt plots de moeder van Verhelst. Hartaderbreuk, zo luidt de kille diagnose. ‘Hartaderbreuk van de tijd die niet langer een geruststellende lijn vormt, maar die, onderhevig aan woede, rauw verdriet, verbijstering, herinneringen en gemis, aan het wervelen gaat’, zo schrijft Verhelst in Voor het vergeten, de roman waarmee hij al die tegenstrijdige emoties poogt te dresseren.

Verhelst inventariseert de fatale gebeurtenis, het ongefilterde verdriet, de begrafenis. Maar ook de manier waarop zijn vader zich teweerstelt en zich voorneemt ‘het beeld van zijn opgebaarde vrouw’ te overschrijven met ‘mooie herinneringen’, ‘alsof hij een insert-knop heeft’.

Toch regeert in deze roman niet de anekdotiek van de dood. Verhelst roept doorwrochte natuurbeelden op, put uit de klassieke mythologie en de Metamorfosen van Ovidius, weeft poëtische bespiegelingen over Luc Tuymans of Giorgio Morandi in of reflecteert over het wit in de kunst bij Kandinsky of Rauschenberg.

Het zijn omcirkelende strategieën om herinneringen op te graven. Alles leidt hem terug naar de moeder. Want als hij haar bezoekt in het lijkenhuis heeft ze al ‘dat masker van het anonieme lichaam van een vreemdeling’. De angst slaat Verhelst om het hart, hij is het voorwerp van ‘dwanghandelingen. Flashbacks zonder gezicht. Fragmentatie. Versplintering. Gevoelens van verlatenheid.’ Elders is sprake – met een verwijzing naar Marcel Broodthaers – van ‘geblindeerde, onleesbaar gemaakte herinneringen, teruggetrokken in traumaoorden.’

Monument

Als men hem vraagt zijn eigen verdriet te beschrijven, valt er een stilte. Maar dan komen ze eindelijk terug, de krachtige reminiscenties aan die elegante en reislustige vrouw, de moeder die van haar huis ‘een tombeau, een monument’ maakte. ‘Ik herinner me mijn moeder die schoolslag zwemt, een plechtige vorm van zwemmen, schrijden in het water, alsof ze haar kapsel ongeschonden van de ene kant van het zwembad naar de andere wil dragen.’ Of er is haar eeuwige ‘wolk haarlak’.

Net zoals bijvoorbeeld Zwerm is dit boek een grillig, zich bijna eindeloos vertakkend onderaards stelsel, waarin de roman als genre geregeld in vraag wordt gesteld. Verhelst spant ‘nieuwe webdraden’ om alles opnieuw van betekenis te voorzien. Droomflarden, associaties of gedichten, geaccidenteerde troosthandleidingen via Google Translate, theaterteksten… Alles passeert de revue. De schrijver tast in zwarte gaten en wil de vinger leggen op de ‘absence’, zoals een van zijn recente toneelstukken heet.

Ingenieus

Wie is die man met de spade? Waarom duiken edelherten op? Daar is natuurlijk de mythe van Actaeon, die per ongeluk de godin van de jacht Diane naakt ziet baden en als straf verandert in een hert, om nadien door zijn eigen jachthonden verscheurd te worden. Maar het is ook Cyparissus’ lievelingsdier. Bomen, trap­treden, hout, takken, een gewei en een verstrengelde eik en linde die uit een park worden getild: het zijn stuk voor stuk motieven die Verhelst op ingenieuze maar soms al te dwingende manieren laat verwijzen naar zijn moeder.

Subtieler gaat hij te werk met het wit – het marmerwit van het dode aangezicht. Zo is er de associatie met de Zwitserse schrijver Robert Walser, die tijdens een bergwandeling overleed na een hartaderbreuk en ooit een verhaal schreef over een man die in de sneeuw overlijdt. Je moet uiteraard ook denken aan Han Kang, die een volledig boek aan het ‘wit’ wijdde.

Voor het vergeten ontleent zijn titel aan een recent gedicht van Verhelst (met de regel ‘Zolang we niet vergeten, gaat niets verloren’) en bevat hoogst hermetische passages, maar evengoed zeer heldere, aangrijpende en tedere observaties. Verhelst houdt de lezer voortdurend op zijn qui-vive want de tentakels van de smart spreiden zich ver uit. Vindt de schrijver soelaas in schoonheid? Ja, maar telkens met dat aspect van ‘eindigheid’: ‘De illusie dat met elk smeltend sneeuwkristal schoonheid verloren gaat die nooit kan worden herhaald.’

Het is een zware, droeve taak die Verhelst zich in deze complexe roman opdraagt. Maar finaal komt er een keerpunt en lukt het hem om ‘een snoer rond een leegte’ te leggen.