Henri Van Herwegen, beter bekend als kunstenaar Panamarenko, is zaterdagavond overleden op 79-jarige leeftijd. Hij was een van de grootste Belgische naoorlogse kunstenaars.
“Panamarenko is zaterdagavond thuis overleden”, zegt zijn echtgenote Eveline Hoorens. Ze vraagt in één adem om de familie discretie en rust te gunnen. De familie zal de uitvaart in intieme kring laten plaatsvinden. Over de doodsoorzaak is vooralsnog niets bekendgemaakt.
“Men zegt soms van mensen: hij heeft het tijdelijke voor het eeuwige gewisseld. Bij Panamarenko is dat misschien letterlijk zo, omdat hij als kunstenaar een referentie zal blijven”, zegt Bart De Baere, algemeen en artistiek directeur van het M HKA. Het museum beheert in de Biekorfstraat in Antwerpen het Panamarenko-huis, waar Panamarenko tot zijn vertrek uit Antwerpen in 2002 zijn atelier had en woonde.
Panamarenko geldt als een van de belangrijkste Belgische kunstenaars van de twintigste eeuw. Maar zijn werk oversteeg het louter artistieke: hij was ook ingenieur, fysicus, uitvinder en visionair. Zijn inspiratiebron heette niet voor niets Da Vinci, de kunstenaar-wetenschapper. Panamarenko maakte vliegtuigen, duikboten, auto’s, vliegende tapijten en vogels, steevast een combinatie van artistiek en technologisch experiment.
“Hij was een kunstenaar die de verbeelding de vrije loop liet, en daarom was zijn werk heel dromerig, poëtisch en haast kinderlijk”, zegt Jan Hoet Junior, die bij de kunstenaar als kind vaak over de vloer kwam. “Hij besefte zelf heel goed dat zijn werken wel de perceptie moesten hebben dat ze effectief in de lucht konden gaan, maar dat ze dat tegelijk ook niet mochten. Had een van zijn werken effectief kunnen vliegen, dan was hij een wetenschapper, en geen kunstenaar.”
Afscheidsritueel
“Reizen naar de sterren is een onmogelijke droom”, zo zei Panamarenko afgelopen donderdag nog. In besloten kring vierde hij een soort van prelude voor zijn 80ste verjaardag, die in februari moest plaatsvinden. Fotograaf en vriend des huizes Bart Ramakers had voor die gelegenheid een fotoshoot opgezet en enkele bekende mensen samengebracht die allen een link hadden met de kunstenaar. Zoals Stijn Meuris, die met Noordkaap een nummer heeft opgedragen aan Panamarenko, maar ook Herman Brusselmans, Mark Uytterhoeven, Guy Mortier en Dirk Draulans.
“Hij was opgetogen, attent en in goede vorm”, zegt Ramakers over afgelopen donderdag. Het feestje zou achteraf een soort afscheidsritueel blijken te zijn. “We zijn allemaal erg geschrokken van zijn plotse overlijden, maar tegelijk ook wel blij dat hem een lijdensweg bespaard is gebleven.” Panamarenko was een tijdje geleden nog geopereerd en zou een chemokuur moeten ondergaan.
Panamarenko leefde eerder teruggetrokken en wilde vooral met rust gelaten worden. “Dat in pensioen gaan was ‘gene foef’, dat was echt”, zegt Bart De Baere. Sinds zijn vrienden en generatiegenoten Joseph Beuys en Marcel Broodthaers overleden waren, was Panamarenko een beetje geïsoleerd, weet Wim Delvoye. “Panamarenko was heel Belgisch, wat hem tegelijk een icoon maakt én een slachtoffer. Mocht hij geen Belg zijn geweest, dan stond hij wellicht veel verder in de internationale kunstscene.”
Jongetjeskunst
Henri Van Herwegen werd op 5 februari 1940 geboren in Antwerpen, als kind van de Seefhoek. Tussen 1955 en 1960 studeert hij er aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten. De jonge Henri is echter ook aan te treffen in de wetenschappelijke bibliotheek van de Scheldestad, waar hij zich op eigen houtje verdiept in de natuurwetenschappen.
Zijn eerste werken leunen aan bij de popart. Zijn artiestennaam is een samentrekking van drie dingen: ten eerste de luchtvaartmaatschappij PanAm, ten tweede het land Panama en ten derde Panteleimon Ponomarenko, een politicus uit de voormalige Sovjet-Unie, een naam die Van Herwegen hoorde op de radio.
“Hij behoorde met Beuys en Broodthaers tot de generatie die er een punt van maakte dat ze geen uitstaans had met de kunstmarkt”, zegt Delvoye. “Art Povera, conceptuele kunst, heel erg nutteloos ook. Ik noem het impotente jongetjeskunst”, zegt Delvoye. “Het ging verder dan louter surrealisme. Hij was geen inspiratiebron voor andere kunstenaars, eerder een legitimatie.”
Jan Hoet Junior kan dat beamen. “Hij heeft zeker andere kunstenaars beïnvloed, maar dan in het proces van het maken. Maar als kunstenaar heeft hij zijn medium zo uitgediept en uitgepuurd, dat je onmogelijk nog verder kon bouwen op dat oeuvre.” Bij de jongere generatie liet pakweg Rinus Van de Velde zich al uit over de figuur Panamarenko. “Alleen al door zijn naam creëert hij een fictie: iets wat mij interesseert, omdat ik van mezelf ook een personage maak in mijn tekeningen.”
Drang naar vrijheid
Chantal Pattyn, netmanager en presentator van Klara: “Ik heb het altijd erg mooi gevonden dat Panamarenko mensen kon verbinden rond zijn werk. Waar andere kunstenaars snel als hermetisch of wereldvreemd werden afgedaan, appelleerde hij door die verbeelding van hem naar wat er allemaal in ons zit. Een drang naar vrijheid, wat zich bij hem uitte in toestellen die de lucht in konden. Dat spreekt zowel het kleine jongetje als de specialist aan. Als ik naar het Middelheim ga en daar die vliegende kip (het werk Archaeopterix Lithografica) zie, moet ik nog altijd even glimlachen. Het enige wat je ziet als je dichterbij komt, is het geklapper van een aantal vleugeltjes. Dat zijn wij, hè. Wij klapperen allemaal maar wat rond, maar veel verder raken we niet.”
Voor Hoet Junior is hij een van de belangrijkste kunstenaars die we hebben in België. “Je mag hem gerust in het rijtje zetten van René Magritte, Broodthaers en Delvoye. Zij verstonden de Belgisch ironie als geen ander.”
Ironie was ook onderdeel van zijn leven als kunstenaar. Panamarenko zette zich af tegen de kunstwereld en de markt, maar werd door die markt wel opgepikt. “De hele Belgische bourgeoisie heeft hem opgeslokt”, lacht Hoet Junior. “Je kan in Knokke geen villa binnenstappen zonder een Panamarenko te zien.”
In zijn beginjaren was dat wel even anders. “In de jaren 70 was hij een rolmodel voor het S.M.A.K., en de aankoop van zijn Zeppelin zorgde voor een groot schandaal destijds. Ik kreeg als kind op school door leraars het verwijt dat mijn vader helemaal losgeslagen was. Het zegt iets over de tijdgeest. (lacht) “Het leverde hem een heuse identiteitscrisis op”, zegt Wim Delvoye. “Hij die de commerciële kunst verafschuwde, werd massaal gekocht door madammen met dure handtassen.”
Documenta
Gerald Deweer, van de gelijknamige galerie, is behoorlijk van zijn melk als hij telefonisch het overlijden verneemt van Panamarenko. Zesendertig jaar geleden stelde hij bij Deweer Art Gallery in Otegem voor het eerst tentoon. Het zou het begin zijn van een levenslange vriendschap tussen de familie Deweer en de kunstenaar. “Vandaag sluiten we onze galerie, en net op dat ogenblik komt Panamarenko te overlijden. Ik ben treurig om zoveel symboliek.”
Panamarenko zou die symboliek grandioos hebben gevonden, zegt Chantal Pattyn. “Misschien was hij wel een romanticus, te midden van een wereld in verandering. Waar de wereld met rasse schreden vooruitging, bleven zijn vliegtuigjes aan de grond. Hij is het soort kunstenaar zoals we hem in Vlaanderen graag hebben. Een persona, omwille van Antwerps koeterwaals dat ook ik niet altijd begreep, door zijn kostumering, of het aannemen van een pseudoniem. Dat wil zeggen dat zijn kunstenaarschap een traject op zich was. Maar laten we niet vergeten dat hij al vanaf de jaren 70 internationaal werd opgenomen, door zijn deelname aan Documenta 5 in Kassel.”
Bart De Baere draagt zorg voor zijn erfenis: “Wij zorgen voor het Panamarenko-huis, de kunstenaarswoning, en het Panamarenko-archief. Dat eerste wordt momenteel grondig aangepakt, omdat het stormschade heeft geleden, en we willen dat het in perfecte staat blijft. Dat is het ankerpunt van zijn werk, de Seefhoek in Antwerpen. De woning blijft beperkt toegankelijk, het draait om de aanwezigheid. Het huis symboliseert de mogelijkheid om in zo’n volkswijk te dromen van verder en hoger. Van Antwerpen naar New York, of van hier tot aan de sterren.”
