Onmiskenbaar, massaal en luidruchtig - zo reageerde de Amerikaanse kunstwereld op president Trump

Wat moeten we nu? De Canadese schrijfster Margaret Atwood wist het even niet meer, een jaar geleden. Twee dagen voordat Donald Trump werd beëdigd tot de 45ste president van de Verenigde Staten, vroeg zij zich in het Amerikaanse weekblad The Nation af: welk nut heeft kunst wanneer zich een politiek turbulent tijdperk aandient?

Dát het presidentschap van Trump om een reactie van de kunsten vroeg, stond voor Atwood buiten kijf. De schrijfster van de roman The Handmaid's Tale (1985), waarin parallellen met het huidige politieke tijdsgewricht worden gezien, was op het ergste voorbereid. Goed, de gedachte is een beetje extreem, schreef ze, maar ze sloot niet uit dat kunstenaars een soort clandestiene kunst moesten gaan maken onder Trump, die zich had geprofileerd als een misogyne, racistische man die het niet te nauw nam met de democratie en de waarheid. En die niet bepaald een vriend van de kunsten ('over-rated!') bleek.

Wie nu Atwoods essay terugleest, kan niet anders dan meewarig het hoofd schudden. Clandestien? Als er iets opvalt, wanneer je na een jaar Trump de balans opmaakt, dan is het wel hoe onmiskenbaar, massaal en luidruchtig de Amerikaanse kunstwereld op de nieuwe president heeft gereageerd. Trump figureert in toneelstukken en romans, wordt geridiculiseerd in songteksten en latenightshows, wordt subtiel terechtgewezen in films, en ziet zijn beeltenis terug in beeldende kunst.

Voor de actualiteit

Niet alleen amateurgezelschappen of zondagsschrijvers, maar juist ook prijswinnende auteurs en gelauwerde filmregisseurs, beroemde muzikanten en toneelschrijvers waagden zich - ondanks, of juist vanwege hun reputatie - aan kunst over Trump.

Of dat ook werken opleverde die we ons over vijftig jaar nóg zullen herinneren, is nog maar de vraag. Voor een nieuwe The Crucible (1953), het toneelstuk dat Arthur Miller over heksenjachten schreef als metafoor voor McCarthy's jacht op communisten, of een eigentijdse Grapes of Wrath, John Steinbecks roman uit 1939 over de Grote Depressie, is het nog veel te vroeg.

Welk nut kunst dan dient, in zo'n eerste jaar van een politiek turbulent tijdperk? Misschien wel gewoon als uitlaatklep voor woede, onmacht, wraakgevoelens en ongeloof - emoties die je via film, literatuur, theater of beeldende kunst collectief kunt ervaren. En natuurlijk als comic relief, stoom afblazen met een grap.

Diepere wortels

Door de opkomst van Trump kwamen in Amerika spanningen en problemen die al enige tijd sluimerden, open en bloot aan de oppervlakte te liggen. Kunstenaars die zich al voor Trumps presidentschap bezighielden met onderwerpen als raciale spanningen, economische ongelijkheid, vluchtelingenproblematiek of het toenemend geweld, mochten zich daarna veelal in grotere belangstelling verheugen.

En dan zijn er nog kunstenaars die het niet over Trump zelf willen hebben, maar over de huidige staat van Amerika. Van regisseur Steven Spielberg kwam afgelopen maand de film The Post uit, over de krant The Washington Post, die eind jaren zeventig publiceerde over geheime overheidsdocumenten - een geschiedenis die volgens Spielberg parallellen vertoont met het huidige politieke tijdsgewricht.

Componist John Adams - bekend van politiek-historische opera's over het Midden-Oosten, het feminisme of de Koude Oorlog - gaf onlangs in een interview te kennen dat hij totaal geen interesse heeft in een Trump-opera ("want Trump heeft geen empathie en dat maakt hem een oninteressant personage"), maar dat hij niet uitsluit ooit met een verhaal over de huidige crisis te komen, "benaderd vanuit een heel andere hoek."

Met de eerste verjaardag van Trumps presidentschap lijkt de kunst over Trump een nieuwe fase in te gaan. Een waarin hij zelf buiten beeld raakt. Omdat de wortels van de problemen veel dieper liggen.

Theater: kwaaiig en omge-Trumpt

King Lear is opmerkelijk oranje uitgeslagen. Julius Caesar heeft een geel kapsel en een knappe Slavische vrouw. Twee types die Ivanka en Jared heten doen een dansje terwijl ze met dollars zwaaien.

Na de verkiezingszege van Donald Trump werd Amerika overspoeld met Trump-toneel, van achterafzaaltjes tot Broadway. Bestaande stukken werden omge-trumpt, nieuwe teksten werden geschreven. Tony-winnaar Robert Schenkkan schreef "in een week van withete woede" Building The Wall, over een oorlog tegen immigranten die Trump na een aanslag op Amerikaans grondgebied begint. House of Cards-schrijver Beau Willimon maakte The Parisian Woman, over corruptie en achterkamertjespolitiek in Washington D.C.

Niet alle stukken konden de critici bekoren. In kranten en theaterzalen kwam een discussie los over de vraag wat theater vermag in tijden van Trump: moet de snelle grap niet worden overgelaten aan de comedians van Saturday Night Live? En hoe zinvol is anti-Trump-theater wanneer de zaal gevuld is met Trump-tegenstanders?

Een van de positieve uitzonderingen was Sweat van Lynn Nottage, dat al in 2015 in première was gegaan, maar tijdens de verkiezingen naar Broadway werd gepromoveerd. Sweat portretteert de werkloze staalarbeiders uit Reading, een stad in Pennsylvania die synoniem is geworden met fabriekssluitingen. Dit zijn de deplorables, Trump-stemmers die door Nottage als sympathiek worden neergezet, in een oprechte poging te begrijpen wat hen aantrekt in het populisme.

Maar alle ogen zijn toch vooral gericht op Tony Kushner, schrijver van Angels in America, het meesterwerk over het aidstijdperk. Hij werkt aan een toneelstuk over de jaren voor de verkiezing van 2016 en "hoe een natie politieke zelfmoord pleegt."

Literatuur: de honger naar Dystopia

Gaat het Trumptijdperk een Great American Novel opleveren? Een hoogstaande literaire roman die een culturele of politieke periode uit de Amerikaanse geschiedenis doorlicht, zoals John Steinbecks The Grapes of Wrath (de Grote Depressie) of Jonathan Frantzens Freedom (het Bush-tijdperk)? Is er een politieke thriller op komst? Een soort The Manchurian Candidate, niet over communisme, maar over alt-right populisme?

Als het aan het Amerikaanse lezerspubliek ligt wel. Dat heeft sinds Trumps inauguratie een onstilbare honger naar dystopische romans en politieke (non- )fictie. Klassiekers als Atwoods The Handmaid's Tale en Orwells 1984 prijkten opnieuw in de toptienlijsten van bestverkochte boeken. Net als J.D. Vance's Hillbilly Elegy (2016), over een man die zich ontworstelt aan de witte onderklasse in de Rust Belt van de Appalachen - Trumpland zogezegd.

Salman Rushdie's The Golden House (een roman over een Indiase migrantenfamilie in Manhattan, waarin halverwege opeens een presidentskandidaat met groen haar opduikt) is vooralsnog de meest serieuze poging.

Verder is er lichtere kost: To Kill The President van Sam Bourne (pseudoniem van Guardian-columnist Jonathan Freedland), waarin een Witte Huis-medewerker een moord beraamt op een staatsman, die een kernbom op Noord-Korea wil gooien na een Twitter-vete met diens dictator. Of Pussy, van Man Booker Prize-winnaar Howard Jacobsen, over de prins van een ommuurd land vol wolkenkrabbers en casino's, die louter reality-tv kijkt. Raar, maar de werkelijkheid is raarder.

Muziek: de grote protestsongrevival

Neem Moby's Trump is on your side. Met die cynische tekstregels: "You work for years, doing nine to five/ But you lost your job, this is your life/ You got no hope, you got no plan/ But the billionaire he's your man/ Trump is on your side/ He's a billionaire who got a free ride/But he's on your side."

Zing mee met Fiona Apple's oneliner "We Don't Want Your Tiny Hands, Anywhere Near Our Underpants".

Luister naar de vuurspuwende freestylerap The Storm waarin Eminem onophoudelijk aanvallen uitvoert op de president en zijn eigen aanhang voor het blok zet.

Dans op Bruce Spingsteens That's What Makes Us Great: "And don't you brag to me/ that you never read a book/ I never put my faith/ In a con man and his crooks."

Denk aan de stoere mannen van Drive-by Truckers, die wijdbeens op gitaren staan te raggen en nummers zingen die ingaan tegen alles wat de president voorstaat - voor een publiek van rednecks.

Luister naar Kendrick Lamar, Snoop Dogg, Franz Ferdinand, Death Cab for Cutie, Joey Bada$$, Green Day, A Tribe Called Quest en al die anderen die verwarrende tijden proberen te verklanken. Dus laat geen enkele Bob-Dylanfan je nog wijsmaken dat nieuwe generaties te slap zijn voor protestsongs.

Maar ere wie ere toekomt: dé songtekst die over de straten schalt, bij protesten tegen de ban op moslims, op Black Live Matters-demonstraties, tijdens de Women's March, is de klassieker uit 1940 van Woodie Guthrie:

"This land is your land, this land is my land / From California to the New York Island / From the Redwood Forest, to the gulf stream water / This land was made for you and me."

Film: Spielberg en de paralellen met Nixon

Kun je zien aan de film The Post dat hij is gemaakt in het Trump-tijdperk? Vlak na de Amerikaanse verkiezingen begon Steven Spielberg haast te krijgen. Haast met een film over The Washington Post, de krant die in 1971 schreef over de Pentagon Papers: topgeheime militaire documenten waaruit bleek dat de Amerikaanse regering jarenlang had gelogen over de Vietnam-oorlog. President Richard Nixon probeerde de publicatie met intimidatie en rechtszaken te voorkomen.

Spielberg presteerde het om The Post in slechts negen maanden te voltooien, van script tot montage en het strikken van steracteurs met drukke agenda's (Tom Hanks en Meryl Streep) - een ongekend tempo voor een Hollywood-productie. De film kwam in december uit in Amerika, en is daarmee een van de eerste mainstreamfilms die is te beschouwen als een reactie op het Trump-tijdperk.

The Post volgt de historische feiten, met nadruk op de rol van Katherine Graham, eigenaar van de krant, die moest omgaan met het dilemma: publiceren of buigen voor Nixon. Maar de goede verstaander kan parallellen zien tussen de regering-Nixon (die alles uit de kast trok om de waarheid te verhullen) en de regering-Trump (die alles uit de kast trekt om de pers in een kwaad daglicht te stellen en er niet voor terugdeinst onfeitelijke informatie te verspreiden).

En anders geeft Spielberg wel uitleg in interviews: "Sommigen willen ons doen geloven dat er geen verschil is tussen meningen en feiten. Wij wilden een verhaal vertellen waar feiten de grondslag zijn van alle waarheid."

Buitenkunst: die muur, natuurlijk

Voor kunstenaars die in de openbare ruimte werken, was het idee wel heel verlokkelijk. Want welk concept is nu net zo actueel, visueel helder en instant-begrijpelijk als De Muur?

Muurkunst: je kan er (gratis tip voor uitgevers) een boek mee vullen. De ideeën zijn vaak simpel. De Mexicaanse kunstenaar Bosco Scodi liet in New York een bakstenen muur bouwen en door Mexicanen direct weer afbreken. De Franse guerilla-kunstenaar 'JR' plaatste bij een stuk muur langs de grens met Mexico een metershoge afbeelding van een kind dat over de begrenzing heen tuurt. Ook fotogeniek: de knaloranje afscheiding die het Rotterdamse Atelier ARI in het besneeuwde Canadese Winnipeg plaatste.

Van een andere orde is de oproep van de Zwitsers-IJslandse kunstenaar Christoph Büchel, die onlangs een petitie is begonnen om de acht prototypes die Trump voor zijn gewenste grensmuur heeft besteld (voor 3,3 miljoen dollar) uit te roepen tot nationaal beschermde landschapskunst.

En verdomd, de stukken testmuur (opgesteld in San Diego) vertonen inderdaad een treffende gelijkenis met minimalistische sculpturen, in de grote Amerikaanse traditie van Donald Judd of Richard Serra. En Trump bestempelen als conceptueel kunstenaar - van wie de ideeën niet daadwerkelijk hoeven worden uitgevoerd om betekenis te hebben - is eigenlijk best wel geniaal.

Ook Ai Wei Wei kwam met een versie van de muur, in Good Fences Make Good Neighbors, een project waarbij New Yorkers met hek-achtige constructies de doorgang wordt versperd.

Humor: het ervoor-erna-effect

Als Trump érgens een aardverschuiving heeft veroorzaakt, is het in de humor-business: er is latenightcomedy van vóór Trumps kandidatuur, en er is latenightcomedy van erna. Latenight-tv vóór Trump was een voortzetting van de talkshows overdag, maar dan met meer kijkers, meer grappen en prominentere Hollywoodgasten. Latenight-tv ná Trump voegde daar een element aan toe: de politieke actualiteit.

Zoals Giovanni Russonello constateert, die sinds Trumps inauguratie in The New York Times een dagelijkse rubriek heeft over latenightshows: "Het is vandaag de dag bijna onmogelijk om zelfs maar vijf minuten van een show te kijken zonder dat er sprake is van politiek."

Kon je voor Trump gerust eens een aflevering van Bill Maher of Jimmy Kimmel overslaan, nu is het zaak de grappen van Trevor Noah, Seth Meyers, Stephen Colbert of Samantha Bee op de voet te volgen. Lachen om Trump verzacht de pijn, voor veel Amerikanen. En dat lees je af aan de kijkcijfers. Saturday Night Live, bijvoorbeeld, had in het seizoen 2016-2017 zijn best bekeken seizoen in 23 jaar: gemiddeld 10,8 miljoen kijkers zagen een aflevering binnen een week, een stijging van 32 procent met het seizoen ervoor.

Met dank aan de hilarische personificaties van Trump (Alec Baldwin), Sean Spicer (Melissa McCarthy) en Kellyanne Conway (Kate McCinnon).

Trump is een zegen voor grappenmakers. Zoals Colbert het zei in zijn Late Show nadat de president hem in een interview voor 'no-talent guy' had uit gemaakt: "Grappen over u maken is goed voor de waarderingscijfers. Het lijkt wel alsof de meerderheid van Amerika u niet als president wilde. (...) En omdat praten over u mij overduidelijk succes oplevert, is er - als u me naar beneden wilt halen - maar een voor de hand liggende manier: treed af."

Beeldende kunst: de Afro-Amerikanen

Protestkunst, een genre dat sinds de jaren tachtig een marginaal bestaan leidde, is weer helemaal terug sinds het presidentschap van Donald Trump. In galerieën in New York kon je het afgelopen jaar Trump-piñata's zien (Rachel Harrison), citaten van Trump afgedrukt in het door nazi's veel gebruikte lettertype Fette Fraktur (Rainer Ganahl) of spandoeken met teksten als RESIST erop (Stephanie Syjuco). En afgelopen week opende in hartje Manhattan One Year of Resistance, een expositie met maar liefst tachtig protestkunstenaars. Daar is onder meer een foto van een sneeuwpop met KKK- puntmuts te zien, getiteld Bannon's First Snowman (Joel Tretin).

Naast die vaak op de man gespeelde, niet altijd erg subtiele protestkunst, is er ook politiek getinte kunst in opmars die minder drammerig is - en visueel aantrekkelijker bovendien. Een belangrijke manifestatie daarvan was de Whitney Biënnale, het tweejaarlijkse overzicht van jonge Amerikaanse kunst, dat twee maanden na Trumps inauguratie opende.

De curatoren hadden gekozen voor werken die sociale thema's belichten als raciale spanningen, politieke polarisatie of de positie van vrouwen en migranten. Er hingen trekkers van pistolen aan de muur (collectief Puppies Puppies) als reactie op Amerika's wapenwet; er was een video te zien over een Maleisisch eilandje dat tijdens de Vietnamoorlog tienduizenden vluchtelingen opnam (Tuan Andrew Nguen), als een sneer naar de vluchtelingenpolitiek van de VS. Er was een schilderij te zien over Philando Castile (Henry Taylor), als een in memoriam voor de vele zwarte doden die vielen als gevolg van politiegeweld.

Niet alle getoonde kunst was (al) een reactie op het Trump-tijdperk, maar soms kon ze wel in dat licht worden gezien. En zo was het ook na die Biënnale: de thema's die sommige kunstenaars al jaren aansneden - racisme, misogynie, homofobie of vreemdelingenhaat -, kregen onder Trump extra urgentie, en een groter podium. Net zoals kunstenaars uit groepen die onder Trump onder druk kwamen te staan, Afro-Amerikanen, Latino's, Mexicanen en vrouwen. Hun opmars was al voor Trump ingezet, maar is nu niet meer te stuiten.

De tentoonstelling Mastry van Kerry James Marshall, een kunstenaar die zich ruim 35 jaar exclusief toelegt op het portretteren van de levens van zwarte Amerikanen, in kleurrijke doeken met het formaat en de grandeur van historieschilderkunst? Nee, die had niet direct met Trump van doen. De expositie was al jaren eerder gepland. En toch voelde het ontzettend goed getimed: die majestueuze schilderijen die laten zien wat het betekent om zwart te zijn in Amerika, op het moment dat een man met racistische ideeën was gekozen het hoogste ambt te bekleden.