Nieuwe expo van Tuymans bestaat uit één kunstwerk: ‘Dit is een gevecht tegen dommigheid’

In Bozar opent dit weekend een opmerkelijke expo, met slechts één schilderij. De show wordt gestolen door een duizelingwekkend netwerk van algoritmes, die een nieuwe blik werpen op het werk en de methodes van schilder Luc Tuymans.

Er zijn ongetwijfeld kunstenaars die ervoor zouden terugdeinzen om een autopsie op hun eigen werk bij te wonen. Niet Luc Tuymans, die alle tachtig werken uit zijn overzichtstentoonstelling La Pelle (die liep van 2019 tot 2020 in Venetië) liet ontleden door een team van experts in artificiële intelligentie, onder leiding van professor Luc Steels. Met een vleugje scepticisme, maar vooral veel nieuwsgierigheid, zegt Tuymans: “Je kan je kop niet in het zand steken. Ik ben een hedendaagse kunstenaar en technologische ontwikkelingen hebben een impact waar ik niet aan ontsnap. Ook al ben ik bezig met een ‘ouderwetse’ discipline als de schilderkunst. De keuze is: sluit ik me ervoor af of ga ik op onderzoek hoe ik deze nieuwe technologie als gereedschap kan gebruiken.”

“Luc Tuymans is bij uitstek een artiest die heel analytisch en met veel zelfreflectie naar zijn werk kijkt”, vult Steels aan. “Vergelijk het met onderzoek naar de kosmos: halen we de magie weg door sterren en planeten te bestuderen? Integendeel. Hoe meer we weten over de natuur, hoe groter onze verwondering. Dat was ook zo toen we de werken van Luc van heel nabij gingen analyseren.”

Tickets voor het openingsweekend zijn al uitverkocht. Tuymans benadrukt dat dit géén tentoonstelling is, maar een ongewone presentatie. “Het is een tipje van de ijsberg”, zegt hij, van een veel ruimer onderzoeksproject dat hij en Steels twee jaar geleden startten en dat nog lang niet afgerond is. Verwacht vooral geen eenduidige conclusies, daar in de Raadzaal van Bozar. “Complexiteit,” zegt Tuymans, “is iets waar we voor moeten blijven vechten.”

Het schilderij van Tuymans dat hier een maand lang te zien is, heet Secrets, een werk uit 1990, waarvoor de schilder zich baseerde op een portretfoto van Albert Speer, één van Hitlers trouwste gezanten, architect en minister van Bewapening en Munitie tijdens de Tweede Wereldoorlog. Wij weten dat ook alleen omdat we het in de catalogus hebben gelezen of omdat een audiogids het ons in de oren fluistert. Een concrete oefening voor de onderzoekers: kunnen AI-algoritmes, die massaal worden ingezet voor gezichtsherkenning, de mens op het schilderij herkennen?

Nee dus, algoritmes bleken niet in staat om de man op het schilderij terug te voeren naar de foto die de schilder als bronmateriaal gebruikte. “Dat verbaasde me niet”, zegt Steels. “De meeste algoritmes zijn ontwikkeld op basis van echte beelden en foto’s, omdat daar de meeste praktische toepassingen in zitten. Zo’n systeem is ontoereikend als het een schilderij of tekening te zien krijgt. Een mens kan wél visueel het verband leggen tussen die foto en het schilderij, maar voor een AI-systeem is het verschil immens.” Dit toont aan hoe de kunstenaar een beeld manipuleert, vervaagt, vervormt. “De kunstenaar prutst aan onze cognitieve processen”, meent Steels. “In die zin is dit project ook een realitycheck voor al wie werkzaam is in de wereld van AI. Via een omweg langs de kunst, wijzen we aan welke enorme beperkingen deze technologie nog heeft. Dat is erg leerzaam.”

Voor een schilder als Tuymans is het ontregelen en misleiden van de kijker net zijn corebusiness. Nog interessanter wordt het dus, wanneer de algoritmes worden ingezet om dit kunstwerk inhoudelijk te interpreteren. Met AI-technologie werd zo een volledig betekenisweb gesponnen rond het schilderij, met mogelijke associaties, feiten en betekenissen. Een revelatie, volgens Tuymans. Zo opent Secrets een uitdijend spinnenweb, dat zowel de geschiedenis van het Derde Rijk kan omvatten, als informatie over menselijke gelaatsuitdrukkingen. Dat die schaduw onder de neus een snorretje suggereert, misschien had u dat nog niet opgemerkt en kan AI u helpen om nog eens aandachtiger te kijken.

“Het is ontstellend hoeveel betekenislagen één beeld al genereert”, zegt Tuymans. “Niets is wat het lijkt, en dit bewijst wat er allemaal te ontdekken valt als je bereid bent om echt te kijken en zaken in vraag durft te stellen. Zeer belangrijk in deze tijden. Het is een oefening tegen dommigheid.”

“Voor mij staat al lang vast dat we met dit project verder moeten gaan”, aldus Tuymans. Hij ziet in artificial intelligence ook een instrument dat kan helpen om zijn nalatenschap te beheren en te verrijken. Dit gaat veel verder dan een simpel digitaal archief. Een fysiek schilderij conserveren is één ding, maar dit project toont hoe je een werk zou kunnen documenteren met AI, om een juiste historische en culturele dimensie mee te geven. “Het is nooit de bedoeling om één sluitende verklaring aan je werk mee te geven”, zegt Tuymans. Maar wel – misschien, ooit – een netwerk te spinnen rond elk kunstwerk, dat zich kan blijven ontwikkelen en informatie meedraagt over de maatschappelijke context waarin een werk is ontstaan, over de intenties van de kunstenaar, de impact en reacties van pers en publiek. “Als hedendaagse kunstenaar moet je zelf nadenken over je legacy”, zegt Tuymans. Hoe oordeelt men binnen vijftig, honderd of vijfhonderd jaar over zijn werk, wanneer hij er zelf niet meer is om toelichting te geven en misverstanden uit de weg te ruimen?

“Kijk naar een schilderij zoals David met het hoofd van Goliath van Caravaggio”, zegt Tuymans. “Dat het afgehakte hoofd van Goliath een zelfportret is van Caravaggio, weet je enkel als je weet hoe Caravaggio eruitzag. Je snapt pas de betekenis van dat afgebeelde tafereel, als je beseft dat de schilder ter dood was veroordeeld, dat dit werk een signaal was naar de paus om hem gratie te verlenen.” Die kennis helpt ons vandaag om een kunstwerk van vierhonderd jaar geleden beter te vatten en mogelijk kan AI helpen om binnen vierhonderd jaar met een even scherpe blik naar Tuymans’ werk te kijken.

Het stelt de onderzoekers ook voor nieuwe vraagstukken. Welke kennis koppelt een algoritme, bijvoorbeeld, aan een begrip als ‘nazisme’? The Guardian beschreef ooit hoe het zoekalgoritme van Google op de vraag ‘Heeft de holocaust plaatsgevonden’ als eerste resultaat naar een neonazipartij linkte. Omdat het eenvoudigweg voorkeur gaf aan de grootste betaler, en dat was niet het Holocaust Museum.

Steels: “Juist, en dat wijst erop dat er niet zoiets bestaan als ‘dé artificiële intelligentie’. Het is een gereedschapskist, en de resultaten zijn volledig afhankelijk van de manier waarop je deze tools inzet en de data die je gebruikt. Het is onzin om te verwachten dat we via AI tot één objectieve interpretatie zouden komen. Die bestaat gewoon niet.”

Tuymans: “Het toont aan hoe complex dit is. Als we de technologie zomaar zijn gang laten gaan, krijgen we aberraties. Die natuurlijk ook zeer interessant kunnen zijn.” (lacht)

Ode aan de kunst

Wat zeer bewust níét het opzet was van Steels en Tuymans, was AI-kunst maken. Ondanks het hypegehalte, zeker sinds veilinghuis Christie’s in 2018 een kunstwerk veilde voor bijna een half miljoen dollar, dat gecreëerd was door een algoritme van het Franse collectief Obvious, op basis van 15.000 bestaande portretschilderijen.

Het had ongetwijfeld een lekker verhaaltje opgeleverd: voed het volledige oeuvre van Tuymans aan een algoritme, en laat zo enkele nieuwe Tuymans-achtige werken creëren. Je zou er in Bozar een quiz aan kunnen koppelen: zoek de echte Tuymans. “Technisch kan dat perfect”, zegt Steels. “Door bijvoorbeeld alleschilderijenvanVincent vanGoghaaneen deep learning-algoritme te tonen, werden nieuwe werken gemaakt volgens datzelfde stijlmodel. Deresultaten van zo’n experiment zijn verbluffend, maar met kunst heeft dat toch niets te maken?”

“Voor mij is dat even waardevol als die Chinezen die hele dagen mijn werk zitten na te schilderen”, zegt Tuymans. “Kan je met een algoritme Tuymans-achtige werk produceren? Vast wel. Maar wat voor zin heeft dat? Een kunstwerk heeft slechts een waarde door de intentie van de kunstenaar die erachter schuilgaat.”

Het is typisch, zeggen ze, dat de oorspronkelijke opdracht voor dit project inderdaad gericht was op het ontwikkelen van een praktische tool. Zoals de camera obscura voor Vermeer, zo luidde de ambitie. “Tussen droom en werkelijkheid gaapt een diepe kloof”, zegt Steels. “We zijn gaandeweg een heel andere richting ingeslagen.” Tuymans grijnst: “Wij wisten al vanaf het begin dat het verwachtingspatroon totaal irreëel was.” Ook dat is een raakpunt tussen kunst en academisch onderzoek, zo klinkt het. Je moet durven weigeren om rendement of nut na te streven.

De artiest en de wetenschapper kennen elkaar al langer en lijken elkaar te hebben gevonden in hun eigenzinnigheid. Steels studeerde linguïstiek en was in de jaren 70 actief in de kunstwereld voor hij de richting van de computerwetenschappen insloeg. Toen hij deze week nog bij Tuymans op bezoek was, zo vertelt hij, bracht dat blije herinneringen naar boven, aan de tijd dat hij daar vlakbij op het Antwerpse Eilandje een kunstinstallatie maakte voor de opening van de Montevideo, de galerij van Annie Gentils. Dat hij steeds affiniteit heeft gehouden met de kunstwereld, geeft Steels vandaag een unieke positie in het domein van de artificiële intelligentie. “De grootste focus ligt vandaag op AI die louter steunt op data en het herkennen van patronen. Wat ik veel interessanter vind, is human-centered AI, die met taal, semantiek en betekenis werkt. Dat maakt kunst, als het ultieme voorbeeld van menselijke expressie, voor mij als onderzoeker zo interessant.”

En zo kan je dit project rond technologie vooral interpreteren als een ode aan de kunst, aan de verbeelding en scheppingskracht van de artiest. En bij uitbreiding, de complexiteit van de menselijke geest, waar AI de duimen voor moet leggen. “Dit project is in die zin ook een boodschap naar mijn collega’s die bezig zijn met AI. Kijk eens naar wat onze blinde vlekken zijn. Ik wil de verwachtingen en de hype rond artificial intelligence tot realistischere proporties terugbrengen”, aldus Steels.

De realiteit is wel dat AI nu al een impact heeft op onze levens, vaak zonder dat we het weten. Kunnen we hier een groot waarschuwingsteken in zien? “Absoluut”, zegt Steels. “Ik ben radicaal tegen het inzetten van AI bij alles wat een directe invloed heeft op mensenlevens. Beslissen wie een uitkering krijgt, of iemand vervroegd mag vrijkomen uit de gevangenis, dat soort zaken gebeurt vandaag. Ik ben veertig jaar bezig met dit onderwerp, en totaal overtuigd van de ethische maar ook technische tekortkomingen van AI. Algoritmes kunnen nooit de waarheid bevatten, ze zijn per definitie gebaseerd op data die onvolledig, onbetrouwbaar en ambigu zijn.”

Tuymans: “Het is treffend dat het beeld dat we tonen, een portret is van een kernfiguur uit het naziregime. Het zijn in de geschiedenis altijd totalitaire machthebbers geweest die nieuwe technologieën gretig gebruikten en misbruikten voor controle.”

Secrets, artificiële intelligentie en Luc Tuymans, van 3 april tot 2 mei in Bozar.