Niet alleen in ‘De slimste mens’ legt de generatiekloof een kenniskloof bloot

Een 45-jarige viroloog die niets over Frozen kan zeggen, of een 28-jarige sporter die ABBA met U2 verwart: het komt steeds vaker voor. De makers van De slimste mens ter wereld hebben het voor het eerst moeilijk om vragen te bedenken die zowel jong als oud kunnen beantwoorden. Ook buiten het programma neemt de gedeelde kennis af, wat volgens experts voor maatschappelijke spanningen kan zorgen.

‘Dit is iemand die ik hoor te kennen, toch?”

Aandachtig bestudeert actrice Tine Embrechts (46) een taart die het gezicht van de Canadese superster Justin Bieber uitbeeldt. Ze neemt al voor de tweede keer deel aan de populaire televisiequiz De slimste mens ter wereld, al kan ze tijdens de fotoronde weinig potten breken. Embrechts herkent Bieber niet en haar situatie wordt nog nijpender als even later nog meer iconische figuren uit de recente popcultuur in beeld verschijnen.

Van steracteur Ryan Gosling tot zangeres Lady Gaga en Hermione Granger uit de filmreeks rond Harry Potter: Embrechts weet niet wie ze zijn en loopt zo een achterstand op die ze niet meer kan goedmaken. Wanneer de actrice even later de quiz verlaat, is dat zowel jammer voor haar als een symptoom van een fenomeen dat zich steeds vaker lijkt voor te doen in het programma.

Tussen de vele grappen van de juryleden en de knotsgekke doe-opdrachten door, ontwaart zich namelijk een generatiekloof die anno 2021 vooral een kenniskloof blijkt te zijn.

Embrechts is immers niet de enige ‘oudere’ kandidaat die een overwinning misloopt omdat ze te weinig op de hoogte is van recente culturele thema’s.

Zo kijkt viroloog Steven Van Gucht (45) verbaasd op wanneer Van Looy hem tijdens het huidige seizoen vraagt om iets over de Disney-kaskraker Frozen te vertellen, en weet topchef Marcelo Ballardin (40) opvallend weinig over Superman, de held die vooral de afgelopen jaren in onze contreien populair werd. Intensivist en topspeler Geert Meyfroidt (50) twijfelt tijdens een van zijn eerste deelnames dan weer of hij wel kans maakt om het ver te schoppen. “Ik denk dat ik te oud ben, de weetjes zijn vaak op jongeren gemikt. Ik ben meer thuis in de boomerwetenschap.” Wanneer hij even later niet weet wie de razend populaire rapper Lil Nas X is, blijkt dat hij niet helemaal ongelijk heeft.

Toch hebben niet alleen de ‘oudere’ deelnemers last van de kenniskloof. Wanneer hockeyspeler Alexander Hendrickx (28) een filmpje van popfenomeen ABBA te zien krijgt, vraagt hij zich af of hij net beelden van U2 of The Beatles bekeken heeft. Ketnet-wrapper Gloria Monserez (20), die tijdens het programma een indrukwekkend parcours aflegde, weet dan weer bijzonder weinig over de moord op John Lennon in 1980, en presentatrice Flo Windey (26) herkent de filmposters van klassiekers als One Flew over the Cuckoo’s Nest, Singing in the Rain en The Usual Suspects niet.

Juist omdat het programma een diverse kandidatenpoule kent en een weerspiegeling van de maatschappij probeert te bieden, is het verschil tussen de kennisvelden waarin verschillende generaties uitblinken opvallend. De kans is immers niet gering dat de veranderingen die zich op het scherm voltrekken zich ook in de bredere samenleving voordoen.

Parate kennis

“Ik denk dat er vandaag minder dingen zijn waarvan je zeker kunt zijn dat iedereen ze weet”, zegt Jonas Vanden Bempt. Hij werkt sinds 2012 bij Woestijnvis en is eindredacteur van De slimste mens ter wereld. In die functie zag hij zowel het programma als de deelnemers veranderen. “We dachten lang dat het belachelijk zou zijn om naar de namen van de vier leden van The Beatles te vragen, maar ondertussen weten we dat dat niet meer tot de parate kennis behoort. Op zich vind ik dat niet zo verrassend: oudere kennis vervaagt nu eenmaal.”

Niet alle kijkers delen Vanden Bempts inzicht. De Nederlandse zangeres Merol (30), die dit seizoen het vaakst aan het programma deelnam, werd na een van de uitzendingen op sociale media bekritiseerd omdat ze Bruce Springsteen in een filmpje niet herkende. “Anderzijds slaagde zij er op andere momenten wel in om de namen van de jonge popster Olivia Rodrigo en indieregisseur Chloé Zhao te noemen”, zegt Vanden Bempt. “Daar zouden de Springsteen-fans misschien niet in geslaagd zijn.”

Volgens Vanden Bempt is de kenniskloof tussen verschillende generaties niet alleen het gevolg van recente maatschappelijke ontwikkelingen. Op domeinen als showbusiness scoren jongere deelnemers eigenlijk al jaren beter. “Het valt wel op dat supersterren niet langer bij alle leeftijdsgroepen een belletje doen rinkelen. Films liggen vandaag ook moeilijker dan in het verleden. Tijdens fotorondes spelen we weleens scènes uit klassiekers als E.T. of Titanic na, maar ik weet niet welke recente blockbuster even iconisch is.”

Acid en de viroloog

Steven Van Gucht (45) ondervindt dat aan den lijve wanneer hij tijdens zijn vierde deelname een beeldfragment uit de recente Disneyfilm Cruella te zien krijgt. Onbegrijpend schudt hij het hoofd, waarna hij 150 cruciale seconden misloopt en even later het spel verlaat. “Ik heb weinig tijd om films of televisiereeksen te volgen, dat heeft me de das omgedaan. Fragmenten uit de jaren 90 of de vroege jaren 2000 liggen me beter, maar ik heb het de laatste jaren te druk om nog frequent naar de bioscoop te gaan of om naar Netflix te kijken”, vertelt de viroloog over zijn exit uit het programma.

De kennisverschillen in De slimste mens ter wereld vallen dit jaar vooral op omdat de gemiddelde leeftijd van de deelnemers lager ligt dan ooit tevoren. Zo’n 14 van de 34 kandidaten zijn niet ouder dan 30. Ironisch genoeg bewijzen de reacties op hun aanwezigheid in de quiz dat de kenniskloof ook in de bredere samenleving bestaat. Wanneer de redactie aankondigt dat het YouTube-fenomeen Acid (22) aan het programma zal deelnemen, reageren zijn 400.000 volgers op het videoplatform dolenthousiast. Heel wat mensen die niet met sociale media opgroeiden, reageren ondertussen verbaasd wanneer ze zijn naam horen. “Mogen onbekende mensen nu ook meedoen aan het programma?”, schrijft een boomer in een commentaarsectie op Facebook.

Vanden Bempt begrijpt dat ‘oudere’ kijkers soms moeite hebben om de nieuwe mediafiguren te herkennen, maar merkt op dat het omgekeerde ook waar is. “Radio- en televisiepresentatrice Lisbeth Imbo (45) doet nu mee aan het programma, maar zij zal bij de fans van Acid misschien minder bekend zijn. Er zijn gewoon minder ‘super-BV’s’ dan in het verleden.”

Showbusiness

De verjonging van de kandidatenpoule zorgt ook voor uitdagingen bij de redactie van het programma. Zij moeten in het oog houden dat de quiz voor zowel deelnemers als kijkers interessant, uitdagend én haalbaar blijft. “We willen ervoor zorgen dat er vragen zijn waar kandidaten mee aan de slag kunnen”, zegt Vanden Bempt. “Als we van tevoren weten dat drie kandidaten geen kennis over voetbal hebben, heeft het ook geen zin om daar vragen over te stellen.”

Dat verklaart ook waarom onderwerpen als showbusiness of jongerencultuur misschien vaker aan bod komen wanneer er drie jonge deelnemers zijn dan wanneer veertigplussers de studio bevolken. Juist omdat de kandidaten vandaag gemiddeld jonger zijn dan tijdens eerdere seizoenen klinkt weleens de kritiek dat de quizvragen makkelijker te beantwoorden zijn dan in het verleden. “Ik denk dat iedereen de moeilijkheidsgraad van de quiz anders zal beoordelen. Zo krijg ik bijvoorbeeld nog vaak te horen dat mensen zich dom voelen wanneer ze naar het programma kijken”, zegt Vanden Bempt. “Al klopt het wel dat onze vragen vandaag misschien meer rekening houden met de internetgeneratie en wat vaker rond showbusiness draaien.”

‘Daens’

De vraag blijft dan of ‘oudere’ kandidaten aan het programma een competitief nadeel ondervinden als de redactie van de quiz inhoudelijk meer rekening houdt met de daling van de gemiddelde leeftijd waarop mensen deelnemen. Steven Van Gucht vertelt alvast dat hij op voorhand moeite deed om ook de faitdiversrubrieken op nieuwssites door te nemen. Op die manier probeerde hij zich voor te bereiden op de competitie met jongere kandidaten voor wie Gangnam Style en DJ Khaled vertrouwder aanvoelen dan Bono of Paul McCartney. “Ik probeerde het spel vooraf ook in de app te oefenen, maar in de studio merkte ik toch dat er een verschil was tussen wat jongere en oudere generaties wisten.”

Heidi De Pauw (49), de CEO van Child Focus die dit jaar twee keer aan het programma deelnam, onderschrijft Van Guchts stelling. Toch vindt ze niet dat ze haar exit aan een redactionele focus op jongeren te danken heeft. “Het klopt wel dat mensen van mijn generatie het bij sommige vragen in Keulen hoorden donderen, maar dat is niet de reden waarom ik het spel moest verlaten. Er waren namelijk ook voldoende vragen die helemaal niet aan de recente actualiteit gelinkt waren.” Zo kreeg ze vragen voorgeschoteld over The X-Files en Het rad, televisieprogramma’s die tijdens de jaren 90 populair waren, maar recent een reboot kregen en daardoor bij verschillende generaties bekend zijn.

Basketballer Jean-Marc Mwema (31), met zijn vier deelnames voorlopig een van de beste spelers uit de reeks die momenteel loopt, voegt daaraan toe dat hij niet het gevoel had dat zijn leeftijd hem een voordeel bezorgde. “Ik moest bijvoorbeeld beelden uit Daens en Vaneigens herkennen, maar dat verliep moeizaam omdat ik de oudere Vlaamse cultuur niet zo volgde.”

Andere werkelijkheden

Socioloog en coördinator van het Kenniscentrum Cultuur- en Mediaparticipatie Jessy Siongers (VUB/UGent) verklaart de kenniskloof tussen ‘oudere’ en ‘jongere’ deelnemers van De slimste mens ter wereld in de eerste plaats door op hun verschillende achtergronden te wijzen. Terwijl de eerste groep voornamelijk uit hoogopgeleide mensen bestaat, zijn de profielen van de jongere kandidaten meer uiteenlopend. Binnen die leeftijdscategorie doen bijvoorbeeld vaker muzikanten, komieken of YouTubers mee. “Het is dan ook logisch dat zij minder gedeelde kennis hebben met de meer academische oudere deelnemers”, zegt Siongers.

Toch merkt socioloog Ignace Glorieux (VUB) op dat de kenniskloof zich ook buiten de muren van de televisiestudio voordoet en door de uitbreiding van het media-aanbod mee in de hand gewerkt wordt. “Mensen van diverse leeftijdsgroepen raadplegen andere bronnen en laten zich door meer kanalen leiden dan vroeger het geval was. Dat zorgt voor een versplintering van de kennis, waardoor het soms lijkt alsof mensen uit verschillende leeftijdsgroepen ook in andere werkelijkheden leven.”

Siongers concretiseert dat door naar de sociale media te verwijzen. De nauwkeurig uitgewerkte algoritmes schotelen gebruikers er onderwerpen en posts voor die sowieso al op hun persoonlijke interesses zijn gefilterd, al zijn burgers daarvan niet altijd op de hoogte. “Je wordt zo steeds verder in een bepaalde richting geduwd, wat uiteindelijk voor een heel selectief kennis- en smaakpalet zorgt. Dat was bij vorige generaties helemaal anders.”

Praten wordt moeilijk

Binnen het kader van De slimste mens ter wereld zorgt die evolutie hooguit voor wat redactionele overuren, maar Glorieux gelooft wel dat de afbrokkeling van de zogeheten intergenerationeel gedeelde kennis in de bredere samenleving voor problemen kan zorgen. Hij verwijst bijvoorbeeld naar de groei van de antivaxbeweging tijdens de coronacrisis. Zij baseren zich lang niet altijd op objectieve feiten, maar laten zich liever door informatie leiden die ze vaak uit meer obscure delen van het internet halen. De versplintering van kennis zorgt daar volgens Glorieux voor uitdagingen omdat het moeilijk wordt als burgers nog met elkaar te praten.

“Het toont ook aan waarom beleidsmakers moeite hebben om de bevolking achter een gemeenschappelijk project te scharen en waarom er tegen bepaalde coronamaatregelen zo veel verzet is. Als je bepaalde feiten ontkent, kun je ook niet langer rationele discussies voeren.”

Glorieux erkent dat het niet eenvoudig wordt om iets aan de afbrokkeling van de intergenerationeel gedeelde kennis te veranderen. De algoritmes die de verdeling in de hand werken, gaan vooralsnog nergens heen en zullen volgens bepaalde denkers in de toekomst een nog grotere rol spelen. In zijn boek Homo Deus voorspelt de Israëlische denker Yuval Noah Harari een toekomst waarin algoritmes bepalen wat we studeren en welke job we uitoefenen.

Voor nostalgici die met betraande ogen aan een tijd terugdenken waarin de gemeenschappelijke kennis een vaststaand gegeven was, ziet het toekomstbeeld van Harari eruit als een dystopie. Zij pleiten ervoor om een cultureel-geschiedkundige canon samen te stellen die onderwijsinstellingen dan actief promoten. Glorieux kan begrip opbrengen voor dat standpunt, maar betwijfelt of het de bestaande maatschappelijke spanningen kan oplossen. “De kennis verandert zo snel dat die canon achterhaald is zodra je hem hebt vastgelegd. Ik denk dat we daarom vooral moeten leren weer meer naar elkaar te luisteren en begrip op te brengen voor elkaars standpunten.”