Na de aanslag, het nieuwe boek van Salman Rushdie: ‘Hij heeft zijn oog verloren, maar dit heeft hem niet kleingekregen’

Bijna zes maanden nadat hij brutaal werd aangevallen, herstelt Salman Rushdie (75) en brengt hij een nieuwe roman uit, Victoriestad. Daarbij schaart de literaire wereld zich aan zijn zijde.

In Victoriestad, de nieuwste roman van Salman Rushdie, creëert een begaafde vertelster en dichteres een nieuwe beschaving door de kracht van haar verbeelding. Gezegend door een godin leeft ze bijna 240 jaar, lang genoeg om getuige te zijn van de opkomst en ondergang van haar rijk in Zuid-India, maar haar blijvende erfenis is een episch gedicht.

“Alles wat overblijft is deze stad van woorden”, schrijft de dichteres, die de naam Pampa Kampana draagt, aan het einde van haar epos dat ze in een pot begraaft als boodschap voor toekomstige generaties. “Woorden zijn de enige overwinnaars.”

Als de tekst van een herontdekt middeleeuws epos in het Sanskriet gaat Victoriestad over het maken van mythen, het vertellen van verhalen en de blijvende kracht van taal. Het is ook een triomfantelijke terugkeer op het literaire toneel voor Rushdie, die zich maandenlang uit het openbare leven heeft teruggetrokken, herstellende van een brute mesaanval die plaatsvond op het moment dat hij op het podium stond tijdens een cultureel evenement in New York vorig jaar.

De aanval op Rushdie heeft de literaire wereld geschokt. Rushdie wordt al tientallen jaren niet alleen vereerd als schrijver, maar ook als icoon van de vrijheid van meningsuiting. Hij werd met de dood bedreigd vanwege zijn roman The Satanic Verses, maar bleef toch schrijven en zich uitspreken tegen intolerantie. Nadat hij afgelopen zomer was aangevallen, spraken collega-schrijvers en culturele figuren hun verontwaardiging uit en verzamelden zich voor waken ter ere van hem, waarbij ze persoonlijke verhalen over hem vertelden en passages uit zijn romans voorlazen.

Nu, met de publicatie van Victoriestad, scharen schrijvers zich opnieuw rond Rushdie om zijn werk te verdedigen. Velen zien het als een moment om Rushdies uitbundige en speelse verbeelding te vieren, de aandacht weer op zijn fictie te vestigen en te genieten van het feit dat Rushdie hier is om getuige te zijn van de ontvangst van zijn roman. Volgens sommigen heeft de overkoepelende boodschap van het boek - dat verhalen het langer uithouden dan politieke conflicten, oorlogen, de ineenstorting van rijken en beschavingen - een grotere weerklank gekregen in het licht van wat Rushdie zelf heeft doorstaan.

‘Machtig wapen van de taal’

“Hij zegt iets heel diepgaands in Victoriestad”, aldus romanschrijver Colum McCann, een vriend van Rushdie. “Hij zegt: ‘Je zult de mensen nooit de fundamentele handeling van het vertellen van verhalen ontnemen.’ In het aangezicht van gevaar, zelfs in het aangezicht van de dood, slaagt hij erin te zeggen dat verhalen vertellen een troef is die we allemaal bezitten.”

Rushdie leverde Victoriestad in december 2021 aan zijn uitgever, Random House, en Random House kondigde het project aan in de zomer van 2022, niet lang voordat Rushdie werd aangevallen. Tijdens zijn herstel heeft hij met spanning uitgekeken naar de reacties op de roman, aldus McCann. Toen hij Rushdie e-mailde en om toestemming vroeg om passages uit Victoriestad voor te lezen tijdens een evenement dat in december in het Center for Fiction werd gehouden, was Rushdie opgetogen, aldus McCann. “Er was een soort felheid van geest”, zegt hij, een gevoel van Rushdie dat “ik dit machtige wapen van de taal zal gebruiken, en het is sterker dan alles wat je naar me kunt gooien.”

Rushdie was niet beschikbaar voor commentaar, liet zijn uitgever weten. Vrienden en collega-schrijvers melden dat zijn herstel voorspoedig verloopt; hij houdt contact, is begonnen met het plannen van nieuwe schrijfprojecten en is even grappig en gevat als steeds.

“Hij is buitengewoon veerkrachtig”, aldus romanschrijver Hari Kunzru, die zegt dat hij Rushdie onlangs bezocht en het bemoedigend vond dat hij in goede stemming was en over zijn werk sprak. “Hij is nog steeds de Salman die hij was. Hij heeft zijn oog verloren en is nog herstellende van enkele andere verwondingen, maar dit heeft hem niet kleingekregen.”

Kunzru hoopt dat Victoriestad de aandacht weer zal vestigen op Rushdies fictie en hem eraan zal herinneren dat hij in de eerste plaats een romanschrijver is, meer dan een pleitbezorger van het vrije woord of een slachtoffer van een moordaanslag. “Dit is een vrolijke, oversized stoeipartij van een boek, een extravagant werk waarin hij zijn volledige capaciteiten uitdrukt en al zijn creatieve kracht gebruikt. Dat moet ons eraan herinneren dat hij meer een romanschrijver en een verhalenverteller is dan een politiek symbool.”

Fatwa

Rushdie is lang een van ’s werelds meest gevierde schrijvers geweest. Hij heeft veertien eerdere romans gepubliceerd, vaak fantastische werken die geschiedenis en politiek vermengen met elementen van magisch realisme. Hij werd geboren in Mumbai (toen Bombay) in 1947 en publiceerde zijn eerste roman, Grimus, een sciencefictionverhaal dat hij “terecht obscuur” noemde, in 1975. In 1981 publiceerde hij Midnight’s Children, een magisch-realistische fabel die zich afspeelt in India vlak na de afscheiding. Hij kreeg er de Booker Prize voor en het lanceerde zijn carrière.

Zeven jaar later stond zijn leven op zijn kop toen hij The Satanic Verses publiceerde, een roman met een gefictionaliseerde weergave van het leven van de profeet Mohammed, met afbeeldingen die sommige moslims als godslasterlijk beschouwden. Kort daarna riep ayatollah Ruhollah Khomeini, de hoogste leider van Iran, in een verklaring op tot de dood van Rushdie, zette een premie van 2,5 miljoen dollar op zijn hoofd en riep moslims op achter hem aan te gaan. Rushdie dook bijna tien jaar lang onder, waarover hij vertelt in zijn memoires Joseph Anton.

Nadat de fatwa in 1998 was ingetrokken, leek Rushdie te genieten van zijn hernieuwde vrijheid en sprak hij zijn dank uit aan degenen die hem hadden bijgestaan en zijn recht om te publiceren hadden verdedigd. Hij verhuisde naar New York en werd een veelgeziene verschijning in het literaire en culturele leven van de stad, een mentor voor jongere schrijvers en een levendige drink- en eetkameraad.

Aan het respijt kwam abrupt een einde in augustus, toen Rushdie werd aangevallen in het Chautauqua Institution, een kunstgemeenschap op zo’n 120 kilometer van Buffalo, waar hij een toespraak zou houden over hoe de Verenigde Staten een veilige haven waren geworden voor verbannen schrijvers. Toen het evenement op het punt stond te beginnen, stormde een 24-jarige man uit New Jersey het podium op en stak Rushdie in het gezicht en de buik voordat leden van het publiek hem wegtrokken.

De aanvaller, Hadi Matar, pleitte niet schuldig aan poging tot tweedegraads moord en aanval met een wapen. Kort na de aanval verzamelde een groep geprezen schrijvers – onder wie Paul Auster, Gay Talese, Kiran Desai en A.M. Homes – zich op de trappen van de New York Public Library in Manhattan om zijn werk voor te lezen, waaronder een deel van Victoriestad. “Ze hebben gefaald om hem het zwijgen op te leggen”, aldus Suzanne Nossel, de CEO van PEN America, een van de organisaties die het evenement sponsorden. “De publicatie van dit boek is daar een zeer krachtige illustratie van.”

Magisch-realistisch

Victoriestad bouwt voort op veel van de thema’s die Rushdie al lang bezighouden – de kracht van mythen en legenden om de geschiedenis vorm te geven, het conflict tussen de krachten van multiculturalisme en pluralisme versus fundamentalisme en onverdraagzaamheid. In sommige opzichten is het een terugkeer naar Rushdies vroegere werken – rijk verbeelde, magisch-realistische verhalen die zich afspelen in India – en een terugkeer naar zijn literaire wortels na zijn laatste twee romans, beide satires die de hedendaagse Amerikaanse politiek en cultuur fileren.

In Victoriestad baseerde Rushdie zich deels op de historische opkomst en ondergang van het Vijayanagara-rijk, dat in de 14de eeuw werd gesticht door twee broers van een koeienhoedende stam. In zijn dankwoord citeert Rushdie meer dan een dozijn boeken waaruit hij voor zijn onderzoek putte, waaronder wetenschappelijke teksten over het Vijayanagara-rijk en werken over de middeleeuwse Indiase cultuur, politiek en beschaving.

Volgens Rushdies visie is de stad Vijayanagara – de naam betekent Overwinningsstad – een plaats van magie en wonderen die haar bestaan dankt aan haar schepper, de dichteres Kampana, die zaden zegent en ze aan de koeherderbroeders geeft. Als ze die op een bepaalde plek planten, zegt ze, zou er onmiddellijk een stad uit de grond verrijzen. Als haar voorspelling uitkomt, blaast ze de stad leven in door de mensen verhalen in het oor te fluisteren, waardoor de nieuwe plaats een geschiedenis krijgt. Kampana ziet een samenleving voor zich die gebaseerd is op de principes van religieuze tolerantie en gelijkheid tussen de seksen, maar wordt verbannen en ziet uiteindelijk haar rijk veroverd worden.

De eerste recensies van de roman waren overwegend bewonderend. Kirkus prees het als “groots vermaak, in een verhaal met vele strengen, geschreven door een verheven meester van moderne legendes.” Een criticus in The Times of London noemde het “een van Rushdies meest vreugdevolle” boeken en merkte op dat “het pure plezier dat hij beleefde aan het schrijven ervan van de pagina’s afspat”. Een recensie van The New York Times komt eraan. Erica Wagner, een auteur en criticus die een evenement ter ere van Rushdie modereerde dat op 9 februari wordt uitgezonden ter gelegenheid van de publicatie van het boek, zei dat de roman “een bewijs is van de kracht van verhalen en de kracht van woorden en verhalen, ten goede en ten kwade”.

Sommige vrienden van Rushdie betreurden het dat Rushdie – die bekendstaat om zijn grote ondernemingszin en extravertheid en graag in de schijnwerpers staat – in een isolement is gedrongen op wat een feestelijk moment zou moeten zijn. Margaret Atwood, die samen met Wagner en auteur Neil Gaiman deelnam aan het panel over Victoriestad, zei dat zij zich verplicht voelde om over Rushdies laatste werk te spreken, aangezien hij zelf niet in de gelegenheid was om in het openbaar te verschijnen.

Atwood: “Je moet als het ware de poging om hem het zwijgen op te leggen verijdelen. Hij heeft zoveel meegemaakt, al die jaren ondergedoken gezeten, zich met de dood bedreigd gevoeld, maar bovenal is hij een verhalenverteller.”

_{© The New York Times}

Salman Rushdie, Victoriestad, Uitgeverij Pluim, 352 p., 26,99 euro. Verschijnt op 7 februari.