Marlene Dumas opent het kunstseizoen in Venetië: ‘Ik zag eerlijk gezegd op tegen deze tentoonstelling’

Over minder dan een maand zal Venetië overrompeld worden door kunsttoeristen uit alle hoeken van de wereld. Dan gaat de Biënnale open, de tweejaarlijkse hoogmis van de hedendaagse kunst die vanwege de pandemie al twee jaar op rij werd uitgesteld. Maar vandaag is het nog opvallend rustig in de Dogenstad, hoewel de lente ineens is aangebroken. Aan de kades aan het San Marco-plein en aan de Giardini liggen deze keer geen oligarchenjachten aangemeerd, en op het Canal Grande valt nauwelijks een pleziervaartuig te bespeuren. Door de oorlog in Oekraïne is het zelfs in Venetië niet langer gondelen as usual.

Op de eerste verdieping van het Palazzo Grassi staat Marlene Dumas druk te gesticuleren tegen een verzameling journalisten uit Frankrijk, Engeland, Duitsland, Nederland en België.

Palazzo Grassi is de kunsttempel van de Franse ondernemer François Pinault (85): erevoorzitter van het luxeconcern Kering (het moederbedrijf van Gucci, Yves Saint Laurent en Balenciaga), grootverzamelaar van moderne en hedendaagse kunst (van Picasso tot Tuymans en van Mondriaan tot Borremans) en meervoudig miljardair.

Beetje Belgisch

Marlene Dumas is een Nederlandse kunstenares van Zuid-Afrikaanse origine. Beweren dat ze werd ontdekt in België, is te sterk uitgedrukt. Maar dat ze met veel Belgische steun werd opgestuwd naar wereldroem, is wel zeker. Dumas wordt al bijna dertig jaar vertegenwoordigd door de Antwerpse Zeno X Gallery. Wijlen Jan Hoet was een grote pleitbezorger van haar werk. Vlaamse musea en verzamelaars waren believers van het eerste uur.

En nu is Marlene Dumas een van de invloedrijkste vrouwelijke kunstenaars van deze tijd. Dat ze op een gegeven moment ook de duurste nog levende vrouwelijke kunstenaar was, daar wordt ze niet graag aan herinnerd. Twee jaar geleden zei ze daarover in Humo: “Wanneer een belangrijk wetenschapper wordt uitgenodigd op een congres, zet men zijn verdiensten en ontdekkingen in de verf. Als ik ergens kom, zegt men dat mijn schilderijen heel erg prijzig zijn. Vind je dat niet droevig?”

“Ik zag eerlijk gezegd een beetje op tegen deze tentoonstelling”, zegt Dumas. “Voor mij is het altijd raar om al die schilderijen die ik in de loop van meerdere decennia gemaakt heb samen te zien. Als zo’n werk net af is, denk je: niet slecht, misschien is het iets. Maar dan wordt het verkocht en verdwijnt het een hele tijd uit je blikveld. Als het dan opnieuw wordt opgeduikeld voor een tentoonstelling, is het altijd bang afwachten. Zal het nog zijn wat ik dacht dat het was? Daarom wou ik hier een kleine tentoonstelling maken, maar het gebouw hangt helemaal vol. Ik heb andermaal niet gedaan wat ik mij had voorgenomen. Dat is mijn natuur, vrees ik. Maar ik ben tevreden en vooral opgelucht. Als ik hier rondkijk, denk ik: niet slecht.”

Het eerste beeld dat je ziet is nog onschuldig. Kissed: een klein, intiem, poëtisch, bijna abstract schilderij van een kussend koppel. Maar wanneer je de eerste zaal binnenloopt, knalt er meteen een penis in erectie in je gezicht. D-rection, zo heet het schilderij: een staande jongen, uitgevoerd in bleke grijstonen, kijkt mistroostig neer op zijn gezwollen lid, uitgevoerd in diep paars, als ware het een lichaamsvreemd fenomeen. En daarnaast hangt Turkish girl: een liggend meisje dat haar benen in de lucht steekt om de toeschouwer een beter uitzicht te geven op haar blote kont.

Erotiek en politiek, leven en lijden zijn de grote thema’s in het oeuvre van Marlene Dumas. In Palazzo Grassi worden de feestelijkheden dus geopend met de erotiek. Goedkoop effectbejag kun je het niet noemen, want in de wereld van Marlene Dumas staat erotiek niet alleen voor opwinding en roes, maar ook voor intimiteit en bevrijding, en voor tragiek en strijd.

Veeleer lijkt dit een signaal te zijn dat Marlene Dumas, aan de vooravond van haar 70ste verjaardag en in weerwil van haar status, vrijer en radicaler in het leven en in de kunst staat dan ooit. Open, eerlijk en totaal schaamteloos. Als dat confronterend wordt gevonden, dan is het maar zo. De tijd die haar redelijkerwijs nog rest is te kort, en de klappen die ze het afgelopen jaar al heeft moeten incasseren waren te pijnlijk om nog flauwe compromissen te sluiten.

Dramatisch jaar

2021 was een dramatisch jaar voor Marlene Dumas. Eerst verloor ze haar dierbare vriend en schrijver Hafid Bouazza aan de gevolgen van een covidbesmetting en een leven vol drank en drugs. In 2016 had ze diens vertaling van Shakespeares Venus en Adonis geïllustreerd met een uitgebreide serie gouaches in inkt op papier. Uit die samenwerking is ook een reeks schilderijen voortgekomen, die ze in 2018 tentoonstelde bij David Zwirner in New York, onder de titel Myths & Mortals.

In het laatste levensjaar van Bouazza werkten ze opnieuw samen. De schrijver zou Paris Spleen van 19de eeuwse Frans dichter Charles Baudelaire naar het Nederlands vertalen. Covid gooide roet in het eten, hij geraakte amper halfweg. Maar Dumas had ondertussen al wel een reeks schilderijen klaar die ze in 2020 tentoonstelde bij Zeno X in Antwerpen onder de titel Double Takes.

Vorige zomer verloor Marlene Dumas ook haar man, kunstenaar Jan Andriesse, aan de langdurige ziekte met de bekende naam. Daarom koos ze ervoor om in de aanloop naar de tentoonstelling in Palazzo Grassi geen interviews te geven. “Eerst sterf Hafid, dan sterf Jan”, schreef ze in een e-mail, in het mengtaaltje van Nederlands en Afrikaans waarvoor ze zich altijd excuseert. “Ik moet nu even nadenken en bekomen, het is veel bij elkaar.” Maar in de correspondentie die daarna tot stand kwam, lichtte ze graag een tip van de sluier. En naarmate de expo dichterbij kwam, werd ze enthousiaster.

“De tentoonstelling zal open-end heten”, schreef ze. “Met kleine letters, dat is belangrijk, want dan gaat de p van ‘open’ droevig naar beneden, en de d van ‘end’ opgewekt naar boven. En met dat opgewekte zinspeel ik zeker ook op opgewekt uit de dood. ‘Open’ verwijst naar oneindigheid, ‘end’ naar iets dat gestopt is. Maar als je de twee woorden samenvoegt, krijg je toch weer een perspectief. Ken je die prachtige, weemoedige cd die Marianne Faithful onlangs heeft gemaakt met Warren Ellis (She Walks in Beauty, 2021, DI), waarop ze gedichten van de Engelse romantische dichters voorleest? Daar staat dat mooie gedicht van Lord Byron op: ‘So we’ll go no more a roving, so late into the night.’ Zo voel ik me na de dood van Hafid en Jan. De tijd met hen is nu gestopt. We kunnen niet meer gaan zwerven, laat in de nacht.”

Roes

Op de eerste verdieping van Palazzo Grassi hangen de schilderijen uit de reeks Myths & Mortals, en ook alle illustraties uit Venus en Adonis. “Dat eerste deel van de expositie gaat duidelijk over de zintuiglijke en erotische aspecten van het leven”, zegt Dumas. “En ook over bedwelming, intoxicatie en roes, door drank of door brandend verlangen. Vaak met een vleugje humor of zelfspot, zoals in Drunk, dat oude zelfportret uit 1997.”

Drunk is Dumas ten voeten uit, naakt, met een wazige blik en rozige wangen van de drank. Het portret is zo direct en zo totaal schaamteloos dat het de toeschouwer ontwapent en zich onttrekt aan elk oordeel over lichaam of pose. “Zwaar doordrinken was altijd een mannelijk spel”, schrijft ze erover in de bezoekersgids. “Een dronken vrouw deed wenkbrauwen fronsen, en hoe ouder de vrouw was, hoe meer het werd afgekeurd. In dit schilderij komt alles samen: een vrouw die naakt, oud en dronken is. That’s as bad as it gets.”

Op die eerste verdieping hangen ook de familiejuwelen. The Painter: het beroemde portret van haar dochter Helena, toen ze 5 was en haar handjes in de verf had gedoopt, Die Baba: een portret van haar oudere broer Pieter als kind, en Eden: het portret van haar kleinzoon op 2-jarige leeftijd. De kinderen kijken naar de toeschouwer met een vragende, priemende blik. De kinderlijke onschuld is ver te zoeken. En The Particularity of Nakedness is een groot naaktportret uit 1987, waarvoor Andriesse model stond. Hij was toen haar geliefde, nog niet haar partner. Het schilderij is anderhalve meter hoog en drie meter breed.

Op de tweede verdieping is de thematiek dreigender en grimmiger. Tenminste, als je onder de verfhuid gaat kijken. Voorbij – dixit Pinault – “de vreselijke, pijnlijke, sublieme schoonheid van de beelden”. Dumas lacht: “Ja, daar wordt het wat droeviger. Daar regeert het kwaad in sommige kamers. Daar hangen mijn jongelingen die gesneuveld zijn in de oorlog. En mijn gay mannen die gesneuveld zijn in de liefde.”

Queer iconen

Daarmee doelt ze op haar neverending serie Great Men: portretten, tekeningen in inkt op papier van illustere cultuuriconen die gay of biseksueel waren en die vervolgd of zelfs vermoord werden door hun geaardheid, of er anderszins aan ten onder gingen. Pasolini, Jean Genet, Rainer Werner Fassbinder, Gogol, Tsjaikovski en Eisenstein. Ze begon ermee in 2014 toen ze deelnam aan de kunstbiënnale in Sint-Petersburg. In het Rusland van Poetin waren het jaar voordien wetten goedgekeurd die ‘de promotie van homoseksualiteit’ streng beteugelden.

“Marlene Dumas is opgegroeid in de ergste fase van de Apartheid in Zuid-Afrika”, zegt curator Caroline Bourgeois van Palazzo Grassi. Zij heeft zich nooit veel vragen gesteld over de diepere zin van de schilderkunst, zoals wij hier. Schilderen betekende vrijheid voor haar, ontsnappen aan een autoritair en racistisch regime. Dat merk je nog steeds aan haar werk. Marlene is altijd bereid om risico’s te nemen en zichzelf bloot te geven. Ze is werkelijk nergens bang van.”

“Alles ten spijt geloof ik niet dat het een zwaarmoedige tentoonstelling geworden is”, schreef Marlene Dumas in haar laatste e-mail. “Het is een ode aan de magie van het portret en aan de lichamelijkheid in de kunst. Het gaat over De Tijd en Het Noodlot. En natuurlijk ook over mijn eindeloze dans met Het Toeval.”