Mark Coenen neemt afscheid van Wim de Bie: ‘Virtuoos in het ontmaskeren van clichés’

Wim de Bie hield samen met Kees van Kooten Nederland en Vlaanderen jarenlang een satirische spiegel voor. Grappig en visionair, clichés ontmaskerend. Wim de Bie overleed maandag op 83-jarige leeftijd. Mark Coenen, die ooit zijn thesis schreef over Koot en Bie, neemt afscheid.

En in een mum is het avond en sterft er weer een – bij gebrek aan een beter woord – held. Gelukkig op rijpere leeftijd, maar toch. Parkinson. Hij was al een tijd ziek, lees ik.

Bij de dood van Wim de Bie krijgt een mens – en zeker deze mens – gemakkelijk de neiging om de lade met loftrompetten voluit te openen om schetterend en schallend kond te doen van de verdiensten en verwezenlijkingen van een man, die daar, zijn twijfel over en kritiek op de media kennend, eens gnuivend de schouders bij opgehaald zou hebben. Maar hij is er niet meer, dus kunnen we voluit gaan.

“Lang geleden,” zegt Michael Van Peel, “toen Nederland nog een gidsland was qua humor, zat ik samen met mijn vader op de zondagavond aan de buis gekluisterd – zoals dat toen heette – voor Keek op de week op de VPRO. Niet het minst omdat ik eigenlijk mijn huiswerk had moeten maken, al was Keek op de week wellicht nog leerzamer.”

“Koot en Bie leerden mij al heel vroeg hoe de wereld vol komedianten loopt. Hun rare typetjes waren eigenlijk niet veel vreemder dan de politici en autoriteitsfiguren die ze parodieerden. Heerlijke satire. Als taalkunstenaars zijn ze misschien enkel geëvenaard door Godfried Bomans, wat mij betreft.”

Broeders van een andere moeder

Wat mij betreft ook: in 1983 schreef ik samen met mijn vriend Wim, een vuistdikke thesis over het werk van Koot en Bie. Voornamelijk omdat we ons daardoor een jaar lang konden bezighouden met hun werk en humor waarvoor er in Vlaanderen geen enkele, maar dan geen enkele concurrentie bestond.

“Het was de eerste keer dat we serieus werden genomen”, zei Van Kooten later verbaasd, toen hij het kloeke werkstuk las. Wij glommen van trots en doen dat eigenlijk nog altijd. Ook de bewondering is gebleven.

De Bie was de perfecte yin bij de yang van Kees Van Kooten, of omgekeerd: ik ken geen enkel duo dat elkaar zo schijnbaar moeiteloos aanvulde en beter maakte. Broers van een andere moeder, zo leek het, die elkaar voor het eerst tegenkwamen in het Haagse Dalton-lyceum. Ook toen al torende De Bie voornaam en hoog uit boven de kwikzilveren Van Kooten, die ook nog een jaar jonger was en op die jonge leeftijd telt dat dubbel.

De Klisjeemannetjes was hun eerste echte samenwerking: op café bij Koos biljarten twee Hagenezen terwijl ze met luide stem de wereld en elkaar bespreken in hilarische sketches. Een van die sketches wordt hier op feestjes nog woord voor woord mee gezegd door de oudere jongeren onder ons: die waar beide heren in minder dan twaalf minuten het wereldrecord synoniemen voor de oudste beweging ter wereld verbeteren.

“Je eet te veel zonder goed te kauwen. Dus wordt ’t niet gelijkmatig opgenomen in je bloed. Je rookt te veel en je drinkt te veel. Daardoor ken jij niet regelmatig ’t roompotje peilen. Daardoor schiet jij weer in de stress. Je gaat nog meer roken en drinken. Je kauwt van de zenuwen helemaal niet meer, je slikt de hele rotzooi gewoon zo door. Je vrouw komt steeds meer te kort. Op een goeie dag kom je onverwacht thuis, je vrouw legt in bed, jij doet de klerenkast open, en daar staat een joekel van een vibrator.”

“Vibrator? Wat is dat?”

“Euh, da’s een elektrische melkboer.”

Bedenk hier een plat Haags accent bij. En dat dan twaalf heerlijke minuten lang.

Schemerige sjoemelaars

Hun Haagse afkomst hebben ze hun hele leven trots meegedragen en leidde in 1979 tot de creatie van misschien wel hun populairste duo ooit: Jacobse en Van Es. Twee schemerige sjoemelaars in de marge die met de Tegenpartij een perfecte voorafname waren van wat de platte populistische politiek later zou omarmen: gluiperigheid, eigen volk eerst en eigenbelang en dat, als het even kon, allemaal in een schofterige taal. Ze waren, niet voor het eerst en zeker niet voor het laatst, niet alleen grappig maar ook visionair.

“Samen voor ons eigen, laat de rest de rambam krijgen”, zo klonk het het uit alle kelen meegezongen partijlied.

Van Kooten en De Bie schrokken van het enorme succes van hun Tegenpartij aan de rechterkant van Nederland en toen bleek dat heel wat Nederlanders de ironie helemaal niet doorhadden, beslisten ze dan ook snel om ermee te stoppen, voor de zaak helemaal ontspoorde.

Later verklaarden ze dat Jacobse en Van Es ook niet hun favoriete typetjes waren, omdat de sjoemelaar en de domkop geen warmte deelden, wat andere duo’s wel hadden: Carla van Putten en haar zoon Frank bijvoorbeeld, of de gebroeders Temmes. De Tegenpartij was te cartoonesk, dus ging er na één seizoen de stop op. Kill your darlings: dat moesten ze Van Kooten en De Bie niet leren.

Ook het Simplisties Verbond (1974-1983) werd tijdig ontbonden: na tien jaar gingen de pakken uit en de alpinopetten helemaal af, al bleef de missie van het verbond “het signaleren en bestrijden van zo veel mogelijk lulkoek” wel de mattenklopper en leidraad voor al hun verdere werk.

Aan het einde van het televisieseizoen 1997-1998 vraagt De Bie aan Van Kooten wat ze het volgende seizoen gaan doen. Waarop Van Kooten: “Nou, ik wou er eens een keertje mee stoppen. Ik wil eerst mijn hoofd opruimen en ik heb geen idee hoelang dat gaat duren, want het is een ongelofelijke bende daarboven.” Het was meteen de laatste uitzending waarin ze samen te zien waren, buiten wat loffelijke compilaties op symbolische data.

Van Kooten was bijna onderdoor gegaan aan de druk van elke week een programma te moeten maken en beiden gingen steeds meer hun eigen weg. Na 800 uur televisie en 14 bescheurkalenders was het op en tijd voor iets anders.

Schokken van het lachen

Van de Klisjeemannetjes over het Simplisties Verbond tot Keek op de week presenteerden zij jarenlang een satirisch tableau vivant van wat Nederland was, met briljante observaties, virtuoos in het herkennen en ontmaskeren van clichés, maar zonder ooit vuilgebekt of vulgair te worden.

Ze werkten jarenlang met hetzelfde kleine, helemaal op elkaar afgestelde team: Arjen Van der Grijn zorgde voor de grime en de pruiken: “We gingen zitten als onszelf en stonden na een half uurtje op als een ander”, zeiden ze over hem. En als cameraman Paul van den Bos met zijn camera begon te schokken van het lachen wisten Kees en Wim dat het goed zat. Veel, zo niet alles werd opgenomen in één take, wat kon omdat de heren goed voorbereid waren en alle teksten uitgeschreven.

Van Kooten en De Bie waren ook een inspiratie voor de beste Vlaamse televisiehumor; Jan Eelen die Het eiland en In de gloria maakte en nu eindredactie doet van De ideale wereld, is grote fan. “Ze moesten heel weinig monteren, dikwijls waren het one shots, zonder autocue, heel natuurlijk. Otto den Beste, die Duitse leraar, die zich altijd zo opwond, dat was echt helemaal De Bie, die heel goed verontwaardigd kon zijn: allemaal in één take, zonder montage. Maar ook in hun vroegere periode, met de gebroeders Temmes en “Do is der Bahnhof”, waren ze onvergetelijk.”

“Zeker bij Keek op de week zijn er parallellen met In de gloria, al maakten wij wel stukken die niet zo tijdgebonden waren. Zij plakten echt op de actualiteit. Zij converseerden ook bijna in real time met hun eigen typetjes, wat echt ongelofelijk was.”

Mensenschuw

Wie dacht dat de time-out in 1998 tijdelijk was, dacht verkeerd: De Bie en Van Kooten waren definitief hun eigen weg gegaan. De Bie bleef televisie maken, maar met minder succes en hield zich verder vooral bezig met zijn blog: ook daar was hij zijn tijd ver vooruit. Op Biesblog deed hij gewoon verder wat hij goed kon: al dan niet satirische commentaar geven op de actualiteit, nu eens schrijvend, dan weer zingend. Een soort van digitale Bescheurkalender, die gelukkig nog altijd online staat.

Even was hij nog de Nationale Mental Coach van Nederland, waarmee hij de wildgroei van dat soort types aan de kaak wilde stellen met een eigen typetje, maar ook daar kwam snel een einde aan.

Langzaam maar zeker en zonder veel heisa verdween de bescheiden en wat verlegen De Bie uit de spots. Net zoals vele van zijn typetjes was De Bie in werkelijkheid een beetje mensenschuw.

“Het was een buitengewoon geestige mens tout court”, zegt Guy Mortier. “Zeer verstandige, belezen, muziekliefhebbende en voor zover ik hem heb meegemaakt altijd bijzonder aardige man. Meer een Grote Vriendelijke Reus dan een John Cleese, die toch heel wat nasty kantjes heeft.”

Ik neem in eerbied en bewondering mijn hoed af voor de man die ons – en ik vergeet er tientallen – de eenzaamheidsgenieter Mijnheer Foppe, Tedje van Es, Frank van Putten, zwerver Dirk, Walter de Rochebrune, Aad van der Naad, Harry F. Kriele, Bulle van Berkel Louc Hobbema, Otto den Beste en Hans van der Vaart, de houterige burgemeester van de gemeente Juinen, gaf.

En de kierewiete psychologe Mémien Holboog , de kwakzalver Berendien uut Wisp en Thea Ternauw, de zwijgzame épouse van de zelfvoldane man Ralph, want De Bie was even goed in vrouwen- als in mannenrollen.

Ze zijn allemaal gelukkig, in al hun dikwijls tijdloze glorie, te herbekijken op YouTube.

In 1987 schreef De Bie als Mijnheer Foppe een van zijn populairste boeken: zestig observaties over eigentijds modernistisch gedoe waar hij een hekel aan had. Het boek heet Mijnheer Foppe en het gedoe. Dat gedoe stopte maandag definitief, na 83 jaar.