Mariken Heitman wint verrassend Libris Literatuur Prijs met complexe ideeënroman ‘Wormmaan’

“Een boek dat qua vorm, inhoud en denkkracht zijn gelijke niet heeft”, zo oordeelt de Libris Literatuur Prijs-jury over Wormmaan van Mariken Heitman (°1983). Haar tweede ideeënroman, die ons zowel “negenduizend jaar terug in de tijd voert” maar ook “met beide voeten in de aarde van onze huidige tijd” plaatst, is evenzeer een onderzoek naar “genderidentiteit”. Het boek trekt “een groot mentaal panorama” open, vervolgt de laudatio.

Dat Wormmaan (Atlas/Contact) behoorlijk wat vergt van de lezer, staat buiten kijf. “Nadat haar poging om een superieur pompoenras te kweken is mislukt, vertrekt zaadveredelaar Elke naar een Waddeneiland om op zoek te gaan naar de oerversie van de erwt”, zo luidt de baseline van Heitmans boek. Het hoofdpersonage verkent daarbij ook “wie ze werkelijk is”: “Ze torst (...) altijd de vrouw die ze nooit werd met zich mee, die haar in schitterende innerlijke tirades genadeloos toespreekt: dat ze beugelbeha’s moet dragen, en vooral géén lesbische wandelschoenen.”

Heitman ontving maandagavond in Felix Meritis te Amsterdam de Libris-cheque van 50.000 euro en een bronzen legpenning uit handen van juryvoorzitter Ahmed Aboutaleb, de burgemeester van Rotterdam. Daarmee is ze pas de vierde vrouwelijke winnaar in 28 jaar Libris-edities, na Frieda Vogels (1994), D. Hooijer (2008) en Connie Palmen (2016).

Helemaal onbekend is Mariken Heitman niet. Met De wateraap leverde ze in 2019 een opgemerkt debuut af, ook daar heette het hoofdpersonage Elke en was ze een biologiestudente. En ook daar wemelde het van fluïde identiteiten en schepsels die gedaanteverwisselingen ondergingen. De wateraap haalde de shortlist van debuutprijzen De Bronzen Uil en de Anton Wachterprijs. Toch is haar triomf een regelrechte verrassing. De Volkskrant dichtte Heitman bij een prognose erg bescheiden kansen toe. “Een boek dat te moeilijk is om te winnen”, luidde het verdict. En bij de bekendmaking van de shortlist klonk het bij de jury: “Als lezer word je niet behaagd, maar uitgedaagd om de hersenen te laten kraken.”

Ontgoocheling dus bij topfavorieten Auke Hulst met zijn tour de force De Mitsukoshi Troostbaby Company, zijn mengeling van memoir, scifi, tijdreis en alternate history, én debutante Lisa Weeda, die met Aleksandra een fantasierijke duik nam in de Oekraïense familiegeschiedenis van haar oma. Weeda bestormt in Nederland de bestsellerlijsten en daar zit de oorlog in Oekraïne voor veel tussen. Verder waren Nico Dros (Willem die Madoc maakte), Deniz Kuypers (Atlas van overal) en Renée van Marissing (Onze kinderen) genomineerd.

Bovendien was er gemopper over de grillige shortlist waarop grote namen als Arnon Grunberg, A.F.Th. van der Heijden en vooral Peter Terrin (Al het blauw) ontbraken. Vlaamse auteurs grepen compleet naast de nominaties en ook dat wekte wrevel. Maar de jury was duidelijk gebrand op een ras le bol. Zo blijkt nu ook uit de weerbarstige keuze voor de laureate.

In een interview met De Groene Amsterdammer vertelde Heitman - die lesgeeft op een landbouwschool - hoe Wormmaan vanzelf voortvloeide uit De wateraap. “Er borrelden allerlei nieuwe vragen in me op omtrent de genderthematiek, en de schaamte en ongemak waarmee de discussie daarover gepaard gaat.” Ze wilde “belichten dat gender niet per se natuurlijk of wetmatig is”: “De beleving van wie je bent kun je namelijk helemaal op orde hebben, om vervolgens geconfronteerd te worden met verwarring van buitenaf.”

Heitman vervolgt: “De hoofdpersoon in dit boek wordt constant geconfronteerd met een stem in haar hoofd die haar vertelt hoe ze moet zijn, en wat ze moet doen om in de maatschappij te passen. Die stem zegt een aantal keer: moet je het hier nu weer over hebben? Pas toen ik besefte dat ik het inderdaad daar wéér over moest hebben, en al die opmerkingen over wat meisjes of jongens wel en niet zouden mogen achter elkaar zette, viel op hoe dom en absurd die verwachtingen zijn.”

Naast de hedendaagse verhaallijn voert Heitman het personage Ra op, dat 9.000 jaar geleden terechtkomt in een dorp van vroege landbouwers in de Levant. Ze wordt beschouwd als ‘Middenmens’ (half god, half mens) en wanneer de hongersnood dreigt, kunnen de erwtenplantjes die zij bij zich heeft mogelijk soelaas bieden.

Heitmans schrijfstijl is onthaald als rijk en lyrisch, in een roman die weliswaar uitpuilt van symboliek, met een cryptische dimensie. Het is zeer de vraag of het grote lezerspubliek er pap van lust. Dat haar biologische achtergrond haar taal- en metafoorgebruik kleurt, is overduidelijk, zegt Heitman nog. “Ik trek constant parallellen tussen de planten- en dierenwereld en de maatschappij.”

De jury van de Libris Literatuur Prijs liet verder weten dat ze “aangenaam verrast” was door “de kwaliteit” en “de thematische en stilistische verscheidenheid van een groot aantal romans uit 2021”. En merkt op dat “crisistijden voor de wereld vaak glorietijden voor de kunsten zijn.” Dat de keuze voor Heitman niet van een leien dakje liep, gaf de jury – met van Vlaamse zijde Alicja Gescinska - grif toe. Er was zelfs “een tijdelijke patstelling” waarna de “taaie knoop” werd doorgehakt. “Onze geanimeerde discussies kregen naarmate de ontknoping vorderde iets bedrukts: we wisten dat we ook vijf bijzondere romans zouden moeten passeren.”

Heitman volgt op de erelijst Jeroen Brouwers op, die vorig jaar het pleit won met Cliënt E. Busken.