‘Landschappen worden tot wapens gemaakt om mensen de dood in te jagen’: expo in Z33 toont veerkracht van ontwortelde mensen

Goede kunst laat je de wereld anders bekijken. Le Déracinement (de ontworteling) in het Hasseltse Z33 doet dat. Of het nu gaat om een rijstkorrel of een roos, na deze tentoonstelling zie je ze nooit meer hetzelfde.

Het vertrekpunt van Le Déracinement is het gelijknamige boek van de Franse socioloog Pierre Bourdieu en de Algerijnse filosoof Abdelmalek Sayad. Zij documenteerden eind jaren 50 de door het Franse leger opgelegde verhuis van zo’n drie miljoen mensen tijdens de Algerijnse Oorlog. De foto’s die Bourdieu van deze enorme volksverhuizing maakte, tonen hoe eeuwenoude levenswijzen werden uitgewist en elders een nieuwe bedding moesten zoeken. De schrijnende beelden dienen als een soort motto dat de andere werken in de tentoonstelling helpt lezen.

Curator Silvia Franceschini: “We tonen voornamelijk hedendaagse werken die inspelen op verschillende soorten ontworteling. Het gaat over wat er verloren gaat, wat uitgewist wordt tijdens het proces van ontworteling, maar ook over wat er overleeft, wat niet uitgewist kan worden.”

De expo gaat van start met klein maar fijn werk van Francis Alÿs. Hij schildert hier de Middellandse Zee twee keer vanuit een ander standpunt, één keer vanuit Tarifa, Spanje, en één keer vanuit Tanger, Marokko. Twee keer nagenoeg hetzelfde beeld, maar toch een wereld van verschil. Aansluitend hangen er twee foto’s van de Marokkaans-Franse Yto Barrada, met daarop mensen die in een openbaar park in Tanger liggen te wachten om de straat van Gibraltar over te steken. The Sleepers, zoals ze gedoopt zijn, liggen met verscholen gezicht te slapen, te dromen van vertrek.

De pijn van de ontworteling wordt nog tastbaarder gemaakt in het werk van Lydia Ourahmane. Haar werk In the Absence of Our Mothers, bestaat uit twee gouden tanden: één hangt aan de witte museumwand, de ander is geïmplanteerd in Ourahmanes mond. Het werk is gebaseerd op het verhaal van haar grootvader, die tijdens de Franse bezetting van Algerije weigerde om namens de Fransen te gaan vechten en enkel aan de legerdienst kon ontsnappen door op één dag al zijn tanden te trekken. De gouden tanden van het werk zijn dan weer gesmolten uit de gouden ketting (van zijn moeder) die een jongeman moest verkopen om de illegale overtocht naar Europa te kunnen maken. Het zijn pakkende getuigenissen van hoe migratie in het eigen vel snijdt, maar ook van de enorme weerbaarheid die daarbij steeds weer tentoongespreid wordt.

Franceschini: “Veel tentoonstellingen over migratiegeschiedenissen hebben het over slachtoffers of zien migratie als een probleem. Het idee hier was om te spreken over het geweld van ontworteling, maar ook over de extreme veerkracht, de kracht van het verzet en de solidariteit die deze geschiedenissen kleuren.”

Onthutsend

Enkele hoogtepunten zijn te vinden in de werken van Anna Boghiguian en Kapwani Kiwanga. Anna Boghiguian heeft een groot beschilderd scheepszeil laten ophangen, als symbool voor de handel en voor de bewegingsvrijheid. Haar werk getuigt van het wrange feit dat in het hedendaagse kapitalisme goederen makkelijker rondreizen dan mensen.

Kapwani Kiwanga heeft dan weer een heel indringend werk gemaakt van voorzichtig geplaatste keramische rijstkorrels. Deze verwijzen naar de rijstzaden die, in tegenstelling tot wat in westerse geschiedenisboeken staat, wellicht niet door zeevaarders en kolonisten in Suriname en Amerika geïntroduceerd werden, maar eerder door tot slaaf gemaakte vrouwen uit West-Afrika. Zij verstopten de rijstzaden in hun haar, er zo voor zorgend dat hun nakomelingen zouden kunnen overleven op de plantages. Het is een hard werk, maar ook een vol poëtische kracht.

De tentoonstelling schuwt het niet om hard uit te halen. Onthutsend is de zaal rond de ‘hostile environments’, een term die voormalig Brits premier Theresa May in 2012 gebruikte toen ze verklaarde vijandige omgevingen te willen creëren voor migranten. Van de ‘jungle’ in Calais, over de Middellandse Zee, tot de grensstreek tussen Mexico en de VS: overal ter wereld zijn er gruwelijke voorbeelden te vinden van deze tactiek. Franceschini: “Al deze werken gaan over hoe landschappen en omgevingen tot wapens worden gemaakt om eigenlijk mensen de dood in te jagen.”

Rozen uit Damascus

De expo is bij momenten rauw en hard, maar zorgt er daarmee ook voor dat de poëzie, de veerkracht, de schoonheid in haar volle glorie naar voren komt. Le Déracinement is dan ook in de eerste plaats een indrukwekkend en rijk geschakeerd verhaal van levenskracht. Zonder opdringerig te zijn, maar elegant associërend, worden enkele van de grote thema’s van vandaag zoals kolonisatie en klimaat met elkaar verweven, op een natuurlijke en inhoudelijk sterke manier.

Het perfecte slotakkoord wordt gevormd door een werk van Fatma Bucak. Voor een groot raam van het kunstencentrum ligt een enorme hoop grond, met daarin enkele tientallen Damasceense rozenstekken. Deze bloemensoort heeft net als de bevolking te lijden onder het conflict in Syrië en is intussen met uitsterven bedreigd. De kunstenaar heeft een honderdtal rozenstekken over de grens met Libanon laten smokkelen en hier in Hasselt geplant. Het is, net als de expo in haar geheel, een werk dat spreekt over veerkracht en wedergeboorte als antwoord op geweld en ontworteling.

Le Déracinement, nog tot 16 mei in Z33, Hasselt.