‘Kwaliteit is een stom woord. Literatuur kan niet objectief goed of slecht zijn.’ Toch heeft de jury altijd gelijk

De literaire prijzen draaien op volle toeren: vandaag worden de Boon-prijzen bekendgemaakt, vorige week was het de Herman de Coninckprijs voor poëzie en begin mei volgt alweer de Libris Literatuur Prijs. Maar wie mag bepalen wat goed is?

Ihsane Chioua Lekhli

Jury voor fictie en non-fictie van de Boon

“Ik was verbaasd hoe snel ik kan lezen als het moet. Het was een hele uitdaging, want de Boon combineert fictie en non-fictie in één categorie. Zelf vind ik zinnen die veel zeggen met weinig woorden en boeken die een rijkdom aan taal etaleren heel interessant. Overdadig of minimalistisch, als ik er maar de liefde voor het Nederlands in terugvind. Het is een literaire prijs, dus je kijkt naar de literaire kwaliteiten: taal, schrijfstijl, compositie, originaliteit. Maar ook de relevantie van het onderwerp en hoe dat gebracht is, is van belang. Gek is die focus niet, ik studeerde Germaanse talen en literatuur en zetelde een tijd in de commissie non-fictie van Literatuur Vlaanderen.

“Ik heb er niet lang bij stilgestaan wie de auteurs waren. Ik beoordeelde telkens het boek dat voor me lag, niet het oeuvre van een auteur. Ook kende ik sommige van de auteurs nog niet. Het maakte mij niet uit wie precies wat geschreven had. Binnen de jury zaten we wat dat betreft op dezelfde lijn. We waren wel aangenaam verrast dat er veel vrouwen op onze longlist stonden, al was dat zeker niet ons uitgangspunt. Trouwens, mochten we factoren van buiten het boek in rekening brengen, dan zouden we de auteur oneer aandoen.

“Iedereen las met een eigen visie. Wat de ene emotioneel vond, vond de andere bijvoorbeeld sentimenteel. Soms waren er uitgesproken voor- en tegenstanders voor een boek, maar we zijn eruit geraakt. Daarom heb je ook een diverse jury nodig, op alle vlakken: opleiding, geslacht, afkomst, leeftijd, politieke voorkeur. Al die dingen vormen je mening. Onpartijdigheid in het produceren van een winnaar bestaat niet, maar je filtert heel wat vooroordelen uit met een zorgvuldig samengestelde jury. Ik denk dat mocht een andere jury dezelfde lijst boeken beoordelen, de selectie misschien niet helemaal dezelfde zou zijn – al verwacht ik wel een zekere overlap.

Max Urai

Jury voor fictie en non-fictie de Boon

“Na een tijdje vertrouwde ik bij het beoordelen vooral op mijn instincten. Doet het iets met mij? Soms hebben mensen heel sterke gevoelens over de boeken waar ze om geven. Dat is ook hoe literatuur werkt, het werpt iets op. Je leert daardoor ook de andere juryleden heel diep kennen. Ik vond het verrassend wanneer ik helemaal weg was van een boek en dan in de gedeelde Google Docs van de jury zag dat de rest het een veel lagere score gaf. Dat dwong mij om mijn eigen ervaring te bevragen. Kwaliteit is een stom woord, daar hou ik niet van. Literatuur kan niet objectief goed of slecht zijn.

“Ik denk dat ik in de jury zit omdat ze nog iemand nodig hadden uit Nederland. (lacht) Nee, ik ben ook zelf schrijver en heb hiervoor een paar keer in de jury gezeten voor de jaarlijkse schrijfresidentie in Parijs van deBuren. Toen kreeg ik ook een hele doos met dossiers. De jury van de Boon leest elk boek met twee en de boeken die dan als goed worden beoordeeld, leest iedereen.

“Het was best gek om gedurende een jaar een vaste leeslijst te hebben, maar zo ontdekte ik heel wat nieuwe namen. Ik heb veel geleerd over wat er allemaal gepubliceerd wordt buiten mijn eigen literaire bubbel. Het zijn namelijk de uitgeverijen die kiezen wat ze ons in overweging laten nemen. Op onze longlist staan drie auteurs van kleur, wat weinig lijkt, maar op de eerste leeslijst van 113 boeken stonden bijvoorbeeld maar vijf auteurs van kleur. Daarentegen zijn negen van de vijftien auteurs op de longlist vrouwen en zijn minstens vijf van de vijftien openlijk queer. Maar we hebben dat niet expres zo gedaan, het kwam zo uit. Over diversiteit gesproken, het valt me op dat er bij gesprekken over diversiteit niet vaak wordt gesproken over hoe Vlaamse auteurs lang niet zoveel aandacht krijgen in Nederland als omgekeerd, wat eigenlijk heel erg jammer is.”

Uschi Cop

Jury Herman de Coninckprijs

“Als jurylid draag je een grote verantwoordelijkheid: een nominatie kan veel betekenen voor een dichter. Ik heb de 116 bundels dan ook zorgvuldig gelezen, een titanenwerk, maar ook een hele eer. Een goede bundel moet mij in de eerste plaats raken. Ik wil iets lezen dat mij verrast, iets wat enkel aan het hoofd van deze specifieke dichter kon ontspruiten. De schoonheid van taal en de vormgeving neem ik ook in overweging, maar wat nog belangrijker is, is wat een dichter met hun poëzie wil vertellen. De Herman de Coninckprijs is een bundelprijs, geen gedichtenwedstrijd, dus ik zoek echt naar coherent werk waar een betekenis, een toevoeging aan de wereld in verscholen ligt.

“Vanuit mijn activistische achtergrond word ik ook enthousiast van poëzie die iets spannends blootlegt met een zekere urgentie. Woorden die mij uitdagen om een ander perspectief te zoeken, zijn belangrijker dan de identiteit van de auteur. Als je op zoek gaat naar nieuwe tekst die prikkelt en schuurt, dan kom je automatisch uit bij een diverse selectie.

“Ik vind het belangrijk dat er goed wordt nagedacht over wie gevraagd wordt om te jureren. Iedereen heeft vooroordelen, dus het is belangrijk om te zoeken naar juryleden die actief bezig zijn met hun vooringenomenheden. Vrouwen zijn bijvoorbeeld vaak bang om vrouwelijk werk goed te vinden, uit angst niet-intellectueel of zacht over te komen, waardoor ze soms net kritischer zijn voor andere vrouwen. Als je je niet bewust bent van zulke mechanismen, eindig je vaak met een redelijk conservatieve lijst.

“Aan beginnende auteurs zou ik zeggen: volg je eigen pad. Unieke en waarachtige stemmen vallen altijd op. Laat je niet opjagen om te debuteren, grijp je moment als je voelt dat je werk er rijp voor is. Een formule om prijzen te winnen bestaat niet.”

Lies Schut

Jury Libris Literatuur Prijs

“Als literair recensent ben ik over het algemeen redelijk eenzaam aan het werk. Maar het is net heel leuk om met collega’s te praten, wat dan wel het geval is in zo’n jury. Het was een mooie groep en samen zijn we heel diep gegaan. We hebben ons met veel energie op onze taak gestort. In de selectie zochten we vooral naar literatuur die iets zegt over de tijd waar we nu in leven. Elk boek heb ik van begin tot einde gelezen. Op geen enkel moment ben ik gestopt na een paar hoofdstukken. Uit respect voor het boek, maar ook omdat je je taak als jurylid serieus moet nemen.

“Kafka zei ooit dat boeken zijn als een bijl die het ijs van ons bewustzijn splijt, daar ben ik naar op zoek gegaan; naar boeken die binnenkomen als een bom. Wat mij verrast heeft, is de passie voor literatuur van alle juryleden. We waren zeer open in onze meningen en we sloten mooi op elkaar aan. Er was geen enkel jurylid dat heel erg zijn eigen weg wou inslaan. Er werd op harmonieuze wijze gesproken over literatuur. Als er dan toch ergens discussie over was, dan lag het er eerder aan dat een bepaald boek je persoonlijk heel erg raakte, daar waar het de andere juryleden niet veel deed.

“Dat mensen er kritiek op hebben dat er maar één vrouw op onze shortlist staat, dat laat ik van mij afglijden. We hebben de lijst samen te stellen met wat er werd ingezonden en uit die stapel hebben we uiteindelijk de beste boeken gekozen. Daar zijn we het unaniem over eens. We staan heel erg achter onze keuze.”

Yannick Dangre

Jury Libris Literatuur Prijs

“Het was waanzinnig veel werk. Dat had ik op voorhand onderschat. Maar het was ook heel bevredigend. Door in de jury te zitten las ik alle Nederlandstalige romans die uitkwamen in 2022. Dat gaf een totaalbeeld van wat vandaag de tendensen zijn binnen de literatuur. Het verbaast mij hoeveel nieuwe namen ik ontdekt heb. De roman Waarachtige beschrijvingen uit de permafrost van Donald Niedekker – die ook op de shortlist staat – is er zo eentje. Een prachtig boek.

“We hebben niet gefocust op hoeveel mannen of vrouwen of mensen van kleur op de lijst staan. Ik weet dat de buitenwereld daarmee bezig is, dus het passeerde weleens mijn gedachten. Maar het ging voor ons over literaire merites. Al kan ik mij moeilijk inbeelden dat er jury’s bestaan die slechtere boeken op de lijst zetten in functie van de diversiteit. Na het samenstellen van de longlist hebben we het nagekeken en toen kwamen we tot de grappige vaststelling dat er precies negen vrouwen en negen mannen op stonden. Dat was toevallig. Dat er nu commentaar is op onze shortlist met meer mannen die Peter heten dan vrouwen, ach, er is altijd commentaar.”

“De jury van de Libris Literatuur Prijs bestaat uit een combinatie van recensenten en schrijvers, maar ook van mensen buiten de literatuur. We kregen geen criteria om mee rekening te houden. Het was eerder een persoonlijke beoordeling. Ik heb dat redelijk objectief benaderd, zonder mijn eigen smaak doorslaggevend te laten zijn. Dat kan natuurlijk nooit helemaal, maar ik heb tot mijn grote opluchting vastgesteld dat onze jury daar wel toe in staat was. Het kaf van het koren scheiden ging redelijk makkelijk. Meestal waren we het erover eens wat kwaliteit is. Ik hoor soms waaien over andere jury’s met hoogoplopende discussies, maar dat was bij ons niet het geval. We zijn gewoon voor de beste boeken gegaan. Ik had meer discussie verwacht, maar iedereen bleek dezelfde literaire bagage te hebben.”

Sven Speybrouck

Jury kinder- en jeugdliteratuur de Boon

“Ik ben een groot liefhebber van kinderboeken. Ik heb dat ooit eens gezegd tegen Paul Hermans, de directeur van Literatuur Vlaanderen, en hij moet dat onthouden hebben. In kinderboeken zit veel troost. De wereld is zo ingewikkeld en heftig als volwassene. Het simpele van een kinderboek heeft een helend effect. Dat klinkt zoetsappig, maar in hun eenvoud herbergen ze veel schoonheid, ook als het over verdriet gaat.

“Ik had een grotere diversiteit verwacht bij de boeken die we kregen. Veel boeken lijken op andere boeken. Of toch die die wij te zien kregen. Het is tenslotte aan de uitgeverij om hun selectie aan te melden voor de Boon. Je moet als auteur dus eerst voorbij die uitgeverij zien te raken. Maar boeken en diversiteit zijn voor mij synoniem. Het zou op de radio ook jammer zijn om alleen maar rockmuziek te horen. De stemmen die nog niet veel gehoord worden, zijn net verrassend en interessant. Mochten we nu zo goed als alleen mannen op de lijst hebben gehad, ja, dan zou ik daar wel van geschrokken zijn. In zo’n geval moet je je afvragen of er niet toch onbewuste vooroordelen hebben meegespeeld.

“Het is geen fijn gevoel om een boek weg te leggen waarvan je weet dat iemand het jarenlang in zijn hoofd heeft laten rijpen, met tekeningen waar veel moeite in is gekropen, dat dan ook nog eens de horde van de uitgeverij heeft gehaald. En toch weet ik dat een boek dat ik maar niets vind, mijn zoon wel heel graag zou lezen. Ik geef hem dat dan ook, want ik heb liever dat mijn kind een matig boek leest dan helemaal geen boek. Sommige boeken winnen dan wel geen prijzen, het kunnen wel heel fijne instapmodellen zijn. Als jury probeer je een boek te vinden waar iedereen van achteroverslaat, maar de middelmatige boeken hebben ook bestaansrecht.

“De gesprekken werden wel moeilijker naarmate de lijst korter werd. Het was een beetje als Boer zkt. vrouw, maar dan met boeken. (lacht) Ik ben heel blij met onze uiteindelijke lijst, maar een winnaar kiezen is niet tof. Het was al moeilijk om van de longlist een shortlist te maken. En al die boeken? Die heb ik grotendeels weggegeven aan scholen en vluchthuizen. Al heb ik stiekem de mooiste voor mezelf gehouden. Maar ik troost mij dus dat lelijke boeken ook leuk gevonden worden.”