Knut Hamsun: een door honger tot waanzin gedreven schrijver

Knut Hamsun (1859-1952) zette zijn traumatische ervaringen in Kristiania, het huidige Oslo, om in ontzagwekkende literatuur. De nieuwe vertaling van deze Noorse klassieker, die een inspiratiebron was voor Virginia Woolf, James Joyce en Franz Kafka, is meer dan welkom.

‘Het was in de tijd dat ik hongerig door Kristiania zwierf, die wonderlijke stad die niemand verlaat zonder erdoor getekend te zijn.’ Zo luidt de beroemde openingszin van Honger van de even bewonderde als verguisde Noorse schrijver Knut Ham­sun.

Honger is een indringend literair zelfportret, dat ook vandaag de dag nog zeggingskracht heeft. Het werk, dat in 1890 verscheen, had een ongekend grote invloed. Hamsun was een van de eerste auteurs die de stream of consciousness-techniek toepasten: nauwgezet beschrijft hij alle spontane gedachten die in de ik-figuur opkomen. Een duidelijke logica is er niet en de stemmingswisselingen volgen elkaar in hoog tempo op. Daardoor krijg je een eerlijk portret van een aan lagerwal geraakte schrijver, die door honger tot waanzin wordt gedreven.

Radicaal vernieuwend

Zo extreem en intens als Hamsun dat doet, vind je het vrijwel nergens. De hedendaagse lezer kan deze schrijfstijl als overdadig en wellicht zelfs absurd ervaren, maar in die tijd was hij radicaal vernieuwend. Tal van schrijvers, onder wie Virginia Woolf, James Joyce en Franz Kafka, lieten zich erdoor inspireren. Dat er nu voor de derde maal een Nederlandse vertaling van deze klassieker verschijnt, is geen overbodige luxe. De laatste uit 1976 was toe aan modernisering.

In Honger blikt Hamsun terug op zijn ellendige tijd in Kristiania. Hij was werkloos en leed permanent honger. Gedesillusioneerd vertrok hij naar Amerika. Toen hij per schip terugkeerde, riep de stad zo veel ellendige herinneringen op dat hij doorvoer naar Kopenhagen. Daar zette hij zijn traumatische ervaring om in literatuur. Het was het begin van een imposante carrière.

Zijn toneelstukken, romans en verhalen maakten wereldwijd indruk, vanwege de compromisloze stijl en uitvergroting van menselijke zwakten. De grootste erkenning kwam in 1920 – hij was de 60 net gepasseerd – toen hij de Nobelprijs voor Literatuur kreeg toegekend voor zijn roman Hoe het groeide. Omdat Hamsun in WO II de kant van Duitsland koos, kwam er een grauwe sluier over zijn literaire verdiensten te liggen. Hij werd beschuldigd van landverraad, kreeg een geldstraf en stierf in armoede. Van held veranderde hij in een schandvlek voor Noorwegen.

Hamsuns naziverleden maakt het lastig hem onbevangen te lezen, hoewel het grootste deel van zijn oeuvre voor de oorlog tot stand kwam. Maar wie Honger leest, begrijpt waarin de aantrekkingskracht van zijn werk schuilt.

De ik-figuur in Honger is het prototype van het romantische genie. Hij stelt zijn leven in dienst van het schrijven en raakt in de ban van een onbereikbare, gesluierde vrouw. Hij ziet zich als een ‘uitverkorene’ van God, die op de proef wordt gesteld. Tegelijk voelt hij zich zozeer aan zijn lot overgelaten dat hij afstand neemt van God en hem vervloekt (‘Mijn lieve God: je bent een nul!’).

Hij is een buitenstaander, een eenling, een onbegrepen briljante geest. Als hij eenmalig tien kronen verdient met een artikel, is hij ervan overtuigd een meesterwerk te hebben geschreven. Dronken van blijdschap loopt hij de hele nacht door te straten te zingen. Zijn hoogtepunt beleeft hij als hij een nieuw woord verzint. Drie pagina’s volgen we de emoties die dit bij hem losmaakt: ‘Het bestaat net als een woord uit letters, mijn lieve hemel, man, je hebt een woord bedacht… Kuboå … van grote grammaticale betekenis.’

De buitenwereld ziet een heel andere man: een graatmagere, onverzorgde zwerver die voorbijgangers lastigvalt. Agenten moeten hem tot de orde roepen, winkeliers poeieren hem af en pensionhoudsters verjagen hem. Hij mag dan een briljante schrijver zijn, hij is ook een meelijwekkende verschoppeling.

Het treffendst zijn de passages waarin de verteller de allesoverheersende honger beschrijft. Die drijft hem tot waanzin: hij beschrijft hoe hij voortdurend het knagen van tientallen diertjes in zijn borst voelt, die zich geluidloos een weg boren en leegten achterlaten. Maar de honger leidt niet tot maatschappijkritiek, zoals gebruikelijk in de sociaal-realistische literatuur. Deze door God verlaten ik-figuur staat er alleen voor.

140 stemmingswisselingen

In het nawoord lichten vertalers Adriaan van der Hoeven en Edith Koenders enkele fascinerende taalkarakteristieken uit. Ze wijzen erop dat de ik-figuur in deze kleine 200 bladzijden maar liefst zo’n 140 keer van stemming wisselt, van extatisch naar diep gedeprimeerd en weer terug. Die nervositeit wordt weerspiegeld in het voortdurend wisselen tussen de verleden en tegenwoordige tijd, en tussen de directe en indirecte rede. De ik-figuur is in een permanente dialoog met zichzelf verwikkeld en daar past de springerige stijl bij.

De vertalers slaagden erin om een soepel leesbare Nederlandse tekst te vervaardigen, waarbij deze karakteristieken bewaard zijn gebleven. In haar vertaling uit 1976 had Cora Polet de vrijheid genomen om de werkwoords­tijden aan te passen, omdat ze die als storend ervoer in de Nederlandse weergave. Van der Hoeven en Koenders wijzen er terecht op dat de grillige taal deel uitmaakt van de maalstroom aan gedachten.

De stemmingswisselingen zijn zo extreem en de stijl is zo geëxalteerd dat het iets karikaturaals heeft. Maar in die tijd was het baanbrekend: genadeloos en goddeloos. Bovendien leeft het stereotiepe beeld van de arme geniale kunstenaar tot op de dag van vandaag voort. Geen auteur heeft dat beeld krachtiger gevoed dan Hamsun.

Knut Hamsun, Honger, Oevers, 272 p., 22,50 euro. Vertaling en nawoord: Adriaan van der Hoeven en Edith Koenders.