‘Kid A’ van Radiohead: meesterwerk, misstap en muzikale bijbel

"You're shit. Alles wat je doet, is shit." Een fijne relatie met zijn spiegelbeeld heeft Thom Yorke niet, aan het eind van de jaren 90. De zelfverklaarde creep en paranoïde androïde voelt zich steeds stuurlozer worden, en het overweldigende succes van Radiohead zet de klauwen meedogenloos in zijn gekwelde brein. "Ik maakte iedereen het leven onmogelijk", zegt de frontman vandaag dan ook over de opnames van Kid A. "We hebben in de studio verscheidene crisisvergaderingen gehad", herinnert gitarist Ed O'Brien zich dan weer. De groep werd gék. 'Knives Out' kostte hen niet minder dan 373 dagen vooraleer het nummer op tape stond. Veelzeggend detail: nadien haalde de song niet eens de tracklist van Kid A.

Tegenover NME bekende Yorke creatief droog te staan na OK Computer (1997)... door de opwarming van de aarde. Zijn bezorgdheid over het broeikaseffect en de klimaatverandering had tot paniekaanvallen geleid, waardoor hij geen zin meer op papier kreeg. De muze keerde pas terug toen Yorke zich ging inzetten voor het klimaat. Al geeft de ecovriend ook toe dat Tom Waits hem door de crisis sleurde: "Waits beweert altijd dat onkunde hem blijft drijven. Dat bleek ook mijn zegen: spelen op elektronische instrumenten die ik niet beheerste, inspireerde me." Onrechtstreeks is Tom Waits dus mee verantwoordelijk voor Kid A.

Maar ook WARP-artiesten als Autechre en Aphex Twin gelden als lichtende voorbeelden, hoor je aan het tegendraadse 'Idiotheque', de kakofonische blazers in 'The National Anthem' of de veelgelaagde, subtiele elektronica van 'Everything in its Right Place'. Die aanpak vond zijn oorsprong tijdens de opnames van 'Karma Police', dat aan het eind helemaal ontspoort in samples en loops. "Het was de eerste keer dat we zoiets deden", zei producer Nigel Godrich daarover. "Wat Thom en ik samen in de studio uitvraten, was de voorbode van Kid A." Drie jaar voor de release van Kid A had de groep ook al gemopperd: "Iemand als DJ Shadow is veel meer avant-garde dan wij. Hij stuwt muziek nieuwe richtingen uit. Wij pakken het traditioneler aan."

Retrofuturistisch

Om dat te vermijden, distantieert Radiohead zich klankmatig bewuster dan ooit van vroegere idolen The Smiths en Pixies. Kid A is daardoor een retrofuturistisch aanvoelende stijlbreuk vol samples, elektronica. Gitaren komen er nauwelijks aan te pas. Dr. Dre uiteindelijk ook niet, al wilde de groep wel met hem in de studio zitten. "Het resultaat had misschien wat geforceerd geklonken, maar op dat moment leek het ons perfect logisch."

Zelfs zonder gangstarapper aan de knoppen valt de ommezwaai aanvankelijk niet overal in goede aarde. Er wordt – net als bij OK Computer – alweer gewaagd van commerciële zelfmoord, lees je in de weken voor de release. Een eerste luisterbeurt zorgt volgens ingewijden zelfs voor nagelbijtende EMI-platenbonzen. Dat Radiohead geen single of video wil kiezen, daar wordt natuurlijk ook niemand blij van. Goudhaantjes moeten immers luid kraaien. Maar het verhaal klopt: de luisteraars van StuBru en Radio 21 mogen bij ons zélf hun favoriet kiezen.

Ook op andere gebieden wil Radiohead resoluut een eigen koers varen. Concertzalen laten ze links liggen: touren doen ze met een zelfgemaakte futuristische tent. Ze weigeren zich daarbij ook te laten sponsoren. Op Kid A ontvoogdt Radiohead zichzelf op élk vlak. De meeste concertorganisatoren reageren zenuwachtig op de keuzes van deze Britse dwarsliggers. Maar in plaats van een commerciële afstraffing volgt de definitieve doorbraak in de Verenigde Staten. "Geen marketingplan hebben is in dit geval misschien wel de perfecte marketingstunt", voorspelt een visionaire Herman Schueremans in dat verband.

David Dalemans, die achttien jaar geleden als jong broekje aan Kid A moest werken voor EMI, herinnert zich niet meer dat de labelbazen angstzweet voelden parelen. "Iedereen vroeg zich wel af wat ze in godsnaam zouden doen na de miljoenenverkoop van OK Computer. Maar ik heb nooit gemerkt dat het label zich grote zorgen maakte. Zeker niet omdat de VS eindelijk voor de bijl gingen toen die plaat uitkwam. Dat was Radiohead voordien nooit gelukt."

Dat er wereldwijd paniek heerste bij EMI, lag volgens hem eerder aan een blunder. "Omdat er zoveel voorbestellingen van de cd waren, moesten we het persen uitbesteden aan meerdere firma's. Eén maakte een fout, waardoor het album begon met veertig seconden applaus van een voetbalmatch. (lacht) Ik herinner me nog dat we elkaar bedremmeld aankeken in de vergaderzaal, en niet durfden te zeggen dat we geen idee hadden waar we precies naar luisterden: "Allez, nu klinken ze toch wel héél speciaal", grinnikten we. Ik snap nog steeds niet dat zo'n persfout op zo'n hoog niveau kon gebeuren."

In België, Nederland, Frankrijk, Spanje, Portugal en Duitsland moesten alle exemplaren in allerijl uit de rekken worden gehaald. In ons land alleen al ging het om honderden winkels. Voor de verzamelaars: vandaag zouden nog steeds een paar zeldzame foute exemplaren als collector's item worden verkocht.

Meningen verdeeld

Rolling Stone zal Kid A uiteindelijk het beste album van het decennium noemen, maar bij de release zijn de meningen verdeeld. Select, een van de meest geloofwaardige Britpop-magazines van die tijd sneert: "What do they want for sounding like Aphex Twin circa 1993, a medal?" In Gazet van Antwerpen lees je ook: "Songs die de titel 'song' niet verdienen, omdat er van het idee strofe/refrein nog weinig overblijft." Een deel van Radioheads publiek zal definitief afhaken.

Maar de meeste fans van het eerste én laatste uur bestempelen Kid A vandaag nog steeds als het ultieme meesterwerk. Win Butler van Arcade Fire noemde het zelfs een van zijn drie favoriete platen aller tijden, The National geeft grif toe dat ze zich voor hun laatste langspeler lieten inspireren door Kid A, en Blaudzun riep de plaat uit tot zijn muzikale bijbel. Hetzelfde geldt voor Bon Iver, die Kid A als blauwdruk nam voor het experimentele 22, A Million. Wie muzikaal drastisch van koers wijzigt, wordt trouwens al gauw in dat kamp ondergebracht. Kid A heet het ultieme stijlbreukvoorbeeld in het pophandboek.

De Londense elektropopprins S O H N bevond zich ooit in beide fankampen: "Ik hield er eerst niet van. Wat was dit in godsnaam? Wat was dit voor chaotische rommel? Maar ik sloot me op met die plaat en de wereld werd zachtjes op zijn kop gezet. Ze hebben de visie op een muziekgenre helemaal binnenstebuiten gekeerd en voorgoed veranderd." In De Morgen lees je bij de release trouwens ook: "Kid A is als een exotische vrucht die voor het eerst je smaakpapillen prikkelt. Het is even wennen, maar zodra je van de verrassing bent bekomen, roep je steevast om meer."

Wat Kid A overigens ook legendarisch maakt, is dat de release samenvalt met andere omwentelingen in het muzieklandschap. De plaat wordt door platenfirma EMI bewaakt als een staatsgeheim. Recensenten mogen een zwaarbeveiligde mp3-speler alleen beluisteren in het plaatselijke hoofdkwartier van het label. Toch lekt het album drie weken voor de release toch via Napster. Tegelijk verschijnt een bespreking op het toen nog obscure blogje Pitchfork Media. De site geeft het album een volmaakte score van 10.0, en al snel verschijnen op talloze forums en blogs links naar de recensie die bol staat van bizarre metaforen. "Het luisteren naar Kid A is als getuige zijn van een miskraam, terwijl je de baby tegelijkertijd op een gigantisch bioscoopdoek kunt zien spelen in het hiernamaals." Het blijkt de propeller voor Pitchfork om uit te groeien tot "de sterkste stem in de groep van digitale smaakmakers", zoals The Washington Post later schrijft. Gevestigde media verliezen officieel terrein.

Het mag duidelijk zijn. Na Kid A was de muziekwereld nooit meer dezelfde.