Ivo van Hove naait 'Boris Godoenov' in een te strak pak

Parijzenaars ervoeren waarschijnlijk niet zo sterk een déjà-vu. Maar voor wie wél vertrouwd is met de beeldtaal van regisseur Ivo van Hove, en die van zijn vaste scenograaf Jan Versweyveld, leverde de koel-esthetische enscenering van Moessorgski's Boris Godoenov weinig spectaculairs of origineels op. Van Hove, die debuteerde aan de Opéra national de Paris, ontnam deze oer-Russische tsarenopera alle regalia, folklore en klokgebeier. Deze kaalgestripte Boris, in de korte oerversie van 1869, is nog tot en met 12 juli te zien in de Opéra de Bastille. En toeval of niet, vanaf komende vrijdag speelt Toneelgroep Amsterdam aan de andere kant van de stad vijf keer Van Hove's Romeinse tragedies. Boris-bezoekers die daar ook naartoe gaan, zullen veel herkennen.

Na zijn Parijse versie van Sophocles' Antigone (met Juliette Binoche) in 2015 maakte Van Hove met het gezelschap van de Comédie-Française een jaar later een veelbesproken enscenering van Visconti's Les damnés in Avignon. Met deze nieuwe Boris en de gastvoorstellingen van Romeinse tragedies lijkt zijn ster nu ook rijzende in de Franse hoofdstad, na triomfen in New York en Londen. De Parijse opera vroeg hem meteen terug voor een nieuwe productie van Mozarts Don Giovanni in juni 2019, een coproductie met de Metropolitan Opera in New York.

Maar de Franse kranten lieten zich niet overrompelen door Van Hove's debuut en tijdens de première op 7 juni waren er naast de enthousiaste bravoroepers behoorlijk wat bezoekers die hun afkeuring hoorbaar maakten. Publiek en pers waren het er wel over eens dat de voorstelling muzikaal en vocaal een schot in de roos was. Vladimir Jurowski zorgde voor een inkervende interpretatie en het roldebuut van de Russische top-bas Ildar Abdrazakov leverde hem terecht een triomf op.

Groot, immens zelfs, kwam af en toe een slowmotionclose-up van Abdrazakovs ogen in beeld op het gigantische videoscherm achter op de bühne. Dat scherm wordt aan weerszijden geflankeerd door grote spiegels waardoor de projecties verdrievoudigd te zien zijn. Dat leverde meteen een enorm déjà-vu op, waar Van Hove overigens zelf niet zo veel aan kon doen. Toen Abdrazakov vorig jaar in Amsterdam de rol van prins Igor zong in de opera van Alexander Borodin, liet regisseur Dmitri Tsjerniakov hem ook al heel groot op video in close-ups figureren. Hetzelfde hoofd, een inwisselbare machthebber met problemen.

Maatkostuum

In Borodins opera had Abdrazakov nog een soort van historisch kostuum aan, in Moessorgski's opera droeg hij op gezag van Van Hove het moderne maatkostuum dat de regisseur zelf ook altijd draagt. Van Hove heeft kennelijk een hekel aan anekdotiek en folklore en ontnam Boris Godoenov zijn historische context.

Wat is dat toch dat hedendaagse regisseurs kennelijk denken dat je alleen met in monotoon modern grijs uitgedoste personages het verhaal dichter bij het nu, bij ons brengt? Alsof wij zelf niet kunnen bedenken dat machtsmisbruik en corruptie van alle tijden zijn zodra Boris in een purperen met goud afgezet gewaad rondloopt, een rijksappel in zijn hand houdend. Natuurlijk begrijpen we de bedoeling van deze monotone uitmonstering, alleen is het al zó vaak gedaan dat het tot een cliché is uitgegroeid. Een orthodox uitgedoste Boris, met alles erop en eraan, dát zou nog eens modern zijn. Geloven we die minder dan iemand met een double-breasted maatpak aan?

En als je toch die dubbeling van de videobeelden hebt, waarom dan niet daarop een soort van historiserende versie laten zien als groot contrast met de gebeurtenissen eronder? Wat voegt het toe om een koorlid close-up in beeld te krijgen met een bril op van Hans Anders – of het Franse equivalent ervan? De videobeelden, gemaakt door Van Hove's vaste filmer Tal Yarden, leiden te vaak af. De enormiteit ervan doet de 'levende' personages op dat grote toneel van de Bastille verschrompelen. De uitvergrote, vooraf opgenomen Boris staat tussen ons en de zingende, voelende en lijdende Boris op het toneel in, creëert afstand.

Op een enkele stoel na is het toneel kaal. Alleen loopt er een grote trap, oprijzend van onder de toneelvloer, dwars door het videoscherm omhoog – naar het niets. Een klein jongetje in rode trui met bal verdwijnt aan het begin in dat diepe gat. Het is de jonge troonopvolger Dimitri, door Boris vermoord zodat hijzelf de troon van Rusland kan bestijgen. De wroeging die dat oplevert wordt mooi in beeld gebracht als aan het eind ineens vele rode jongetjes Boris op de trap achtervolgen. En er zitten meer fraaie details in deze regie, zoals de ronde cirkel aan het eind als, na Boris' dood, diens zoontje en troonopvolger Fjodor eveneens onder het mes valt.

Geniale muziek

Vladimir Jurowski leidt orkest en koor van de Opéra national met meesterhand. In deze oerversie is Moessorgski's opera meer een onorthodoxe, losse verzameling van scènes, maar de dirigent weet er een grote spanningsboog overheen te bouwen. Jurowski gelooft hoorbaar in de rauwheid van Moessorgski's noten, heeft geen effectbejag nodig om tot de kern van deze geniale muziek door te dringen.

De bijna geheel uit Russen bestaande cast zingt groots, met naast Abdrazakov nog twee geweldige bassen: Jevgeni Nikitin (Varlaam) en Ain Anger (Pimen). Helaas valt Maxim Paster als prins Sjuiski dan vocaal weer wat tegen: te weinig venijn in de stem, maar door Van Hove wel mooi voorzien van een wandelstok. Op deze zaterdag, de vierde voorstelling van de reeks, reageerde een bijna volle Bastille (zo'n drieduizend plaatsen) bijzonder enthousiast.

Boris Godoenov is in de Parijse Opéra Bastille te zien tot 12/7. operadeparis.fr