Iraanse filmmaker kreeg met elke prijs nieuwe vijanden: ‘Volgens overheid ben ik spion van VS’

Een twintigjarig werk-, spreek- en reisverbod weerhield de prijswinnende Iraanse filmmaker Jafar Panahi (62) er de laatste twaalf jaar niet van om zijn verhalen te vertellen. Nu dwingt het regime hem toch echt op de knieën.

Jafar Panahi dacht heel even dat de wereld aan zijn voeten lag toen hij in mei 1995 landde op het vliegveld van Teheran. De Iraanse filmmaker, toen 34 jaar oud, keerde terug van het filmfestival van Cannes, waar hij de wereldpremière had bijgewoond van zijn uitstekend ontvangen eerste speelfilm The White Balloon.

Een film in de traditie van de grote klassiekers in het sociaal realisme, volgens de filmpers. De eenvoud en vriendelijkheid waarmee Panahi de onderkant van de Iraanse samenleving in beeld bracht – via de ontmoetingen van een zevenjarig meisje dat een goudvis probeert te kopen – leverde hem drie prijzen op, waaronder de prestigieuze Caméra d’Or voor het beste debuut.

Filmcollega Abbas Kiarostami, zijn mentor en tevens scenarist van The White Balloon, probeerde zijn oogappel in de aankomsthal wat realiteitszin bij te brengen. Filmen zal vanaf nu allesbehalve eenvoudig zijn. “Hoeveel prijzen heb je gewonnen?”, wilde Kiarostami weten. “Drie”, telde Panahi. Waarop Kiarostami antwoordde: “Dan heb je drieduizend nieuwe vijanden.”

Veredelde knokploeg

Panahi begreep destijds niet direct wat zijn leermeester bedoelde. Tot Kiarostami twee jaar later met The Taste of Cherry werd bekroond met de Gouden Palm, de hoofdprijs in Cannes, en bij thuiskomst op het vliegveld moest vluchten voor een verzameling gewelddadige extremisten. Een veredelde knokploeg, gestuurd door de overheid, wist Kiarostami. “Toen begreep ik tegen wie we moesten opboksen”, zegt Panahi.

Deze anekdote komt uit de korte documentaire Where Are You, Jafar Panahi? uit 2016, waarin de regisseur een autorit maakt om het graf van de eerder dat jaar overleden Kiarostami te bezoeken. Sinds Panahi medio juli werd gearresteerd en een nog uitstaande gevangenisstraf van zes jaar kreeg opgelegd vanwege ‘propaganda tegen de overheid’ wint de documentaire (in zijn geheel te bekijken op YouTube) aan betekenis.

In de auto spreekt Panahi over filmen in Iran, over de erfenis van Kiarostami voor de Iraanse filmgeschiedenis, over de wurggreep van de filmcensuur. De korte film laat zich kijken als een manifest; een onverbloemde blik op het denken van de belangrijkste dissidente filmmaker in Iran van de afgelopen 25 jaar.

Makkelijk doelwit

Zijn meest recente arrestatie gaat gepaard met groeiende onrust in Iran. De bevolking gaat al maandenlang de straat op om te protesteren tegen corruptie en stijgende voedselprijzen, wat door het regime wordt beantwoord met toenemende repressie. Kritische film- en documentairemakers, die in hun werk maatschappelijke problemen aankaarten, zijn wat dat betreft een makkelijk doelwit.

Wanneer Panahi zichzelf filmt in Where Are You, Jafar Panahi? zijn de waarschuwende woorden over duizenden nieuwe vijanden van Kiarostami doorgedrongen tot in de vezels van zijn bestaan.

Zes jaar eerder, in 2010, werd Panahi gearresteerd omdat hij zou werken aan een film over de Iraanse Groene Revolutie: na onregelmatigheden bij de presidentsverkiezingen (gewonnen door Mahmoud Ahmadinejad) gingen destijds miljoenen Iraniërs uit protest de straat op. Panahi ging in hongerstaking en kwam na drie maanden op borgtocht vrij. Later dat jaar kreeg hij een twintigjarig werk-, spreek- en reisverbod opgelegd. Een veroordeling tot zes jaar gevangenis bleef tot vorige maand onuitgevoerd.

De afgelopen twaalf jaar bleef Panahi ondanks zijn werkverbod en sluimerende gevangenisstraf wonderlijk genoeg stug doorwerken. Noodgedwongen richtte hij de camera veelal op zichzelf, in plaats van het land in te trekken om de blik op anderen te richten. Zijn eerste film na zijn veroordeling van 2010 noemde hij plagerig This Is Not a Film. Om de film op het festival van Cannes te krijgen smokkelde hij het videobestand het land uit op een usb-stick verstopt in een taart. Panahi maakte één ding kraakhelder: ook al dwingt het regime hem op de knieën, hij zal manieren blijven zoeken om de verhalen te vertellen die hij wil.

Taxichauffeur

Die aanpak zorgde voor een constante spagaat: zijn werk wordt overladen met lof in het buitenland, maar creëert in zijn thuisland en voor zichzelf een bron van spanning. Iraanse critici beschuldigden zijn werk van siahnamayi, het bewust negatief portretteren van het land.

In Taxi Teheran, in 2015 bekroond met een Gouden Beer op het filmfestival van Berlijn, biedt de regisseur scherpe inzichten in wat filmen in Iran behelst. Hij geeft zich hier uit voor taxichauffeur en filmt talloze (geënsceneerde) ontmoetingen, met een verkoper van illegale dvd’s bijvoorbeeld, of een mensenrechtenadvocate.

Veelzeggend is de scène met zijn nichtje, die als schoolopdracht een film moet maken en op de passagiersstoel naast Panahi de wetten van gepaste cinema oplepelt. Vooral de vele verboden vallen op, zoals daar zijn: geweld, fysiek contact tussen man en vrouw, buitenlandse muziek, close-ups van vrouwen en goede personages met een westerse stropdas. Toegestaan en aangemoedigd: goede personages met de namen van profeten, respect voor de islamitische rede en kledingvoorschriften, in ieder geval één scène waarin wordt gebeden.

Lot van vrouwen

Zijn films van vóór de veroordeling van 2010 zijn minder zelfbewust, maar bepaald niet minder kritisch. In zijn derde film The Circle (2000), bekroond met de Gouden Leeuw op het filmfestival van Venetië, schetst Panahi de door mannen verdrukte levens van acht gesluierde vrouwen. Panahi verwerkt een terugkerende grap in de verhalen waarin de vrouwen stellen dat ze niet eens even kunnen roken, want roken in het openbaar is voor vrouwen verboden.

Ook in Offside (2006) trekt hij zich het lot van Iraanse vrouwen aan. Hier probeert een groep vrouwen de beslissende kwalificatiewedstrijd van Iran voor het WK voetbal te bezoeken. Het voetbalstadion is voor hen verboden terrein, dus verkleden ze zich als man.

“Misschien zijn de films die ik maak in andere landen de droom van de overheid”, mijmert hij in Where Are You, Jafar Panahi?. “Cinema over sociale problematiek, die op individueel niveau de ellende toont waarmee mensen te maken krijgen. Die de machthebbers aan het denken zet, ze motiveert om oplossingen te zoeken voor problemen in het land. Maar hier, in Iran, worden we beschuldigd van het dramatiseren van de werkelijkheid. We worden beschouwd als spionnen, betaald door de Verenigde Staten of de Mossad. Dat is de prijs die je betaalt als je hier woont.”