In het Westen is ze een groot kunstenaar, in eigen land vooral een gekke, oude vrouw

Polkadots, reusachtige pompoenen en spiegels. Het loopt echt overal ter wereld storm voor Yayoi Kusama. In het Westen is ze een groot kunstenaar, in eigen land vooral een gekke, oude vrouw. Momenteel loopt in het Nederlandse Museum Voorlinden een expo met een spiegelende Infinity Room, een gestippelde pompoen en haar monumentale Infinity Nets.

Op Instagram levert de hashtag #yayoikusama meer dan 798.000 gelabelde foto’s op. En dat zijn alleen nog maar de selfies van mensen die de Japanse kunstenares ook bij naam kennen. Anno 2019 is de 90-jarige Yayoi Kusama de best verkopende vrouwelijke kunstenaar, met werken geknipt voor millennials.

Voor haar Infinity Mirror-installaties is het wereldwijd aanschuiven. In het Nederlandse Voorlinden museum werkt men zelfs met het systeem van tijdsloten, volgens een first-come first- served-principe. Er zijn zelfs toeristen die speciaal naar het Japanse eiland Naoshima reizen om er zichzelf te fotograferen bij een van haar reusachtige, gestipte pompoenen.

Voor Kusama zijn die stippen een manier om de wereld te redden. Polkadots zijn immers een symbool van vrede, vindt ze. Toch ziet SMAK-directeur Philippe Van Cauteren er geen grote boodschap in, en werkt haar werk vooral omwille van de herkenbaarheid.

“Mensen houden van dingen die leesbaar en dus makkelijk te consumeren zijn”, zegt hij. “Het werk van Kusama is toegankelijk en onschuldig omwille van haar decoratieve, neutrale aspect in combinatie met de vrolijke kleuren. Het is een branding geworden van makkelijk verteerbare, hedendaagse kunst die in alle kleuren en formaten voorkomt.”

Tegenwoordig worden dan ook veel van haar installaties door anderen uitgevoerd. “Daardoor neemt ze een zekere corporate-identiteit aan”, aldus Van Cauteren. “Ze is een kunstenares die geleefd wordt, en is een goed verkoopbaar product van de kunstwereld geworden. Elke verzamelaar met wat budget moet een Kusama hebben. De oorsprong van haar oeuvre vind ik wel fascinerend. Vanuit haar psychische kwetsbaarheid heeft ze kunst gemaakt waar het idee van een horror vacui zeer present is, en die een therapeutische geladenheid heeft. Maar dat is vandaag vervangen door een exces van de markt.”

Bovendien: het gros van de selfienemende massa kent haar verhaal niet. Haar vader was overspelig, haar moeder fysiek agressief. Bovendien werd ze gedwongen om die buitenechtelijke praktijken te bespieden, wat zorgde voor een jonge obsessie én aversie voor seksualiteit.

In 1957 verliet Kusama haar thuisland om zich te vestigen in New York, waar ze experimenteerde met happenings en performances. Ze maakte penisvormige blobs, beschilderde naakte mensen met stippen, en schreef een erotische brief aan president Nixon. Haar filosofie: mensen deel te laten worden van haar kunst.

Maar de kunstenares raakte zelf opgeslokt door haar werk. Wanneer ze in de jaren 1970 terugkeerde naar Tokio kreeg ze last van hallucinaties en liet ze zich opnemen in de open afdeling van een psychiatrisch ziekenhuis. Daar woont en werkt ze vandaag nog steeds.

“Kusama werd in eigen land lang als schande aanzien, als de gefaalde artieste die Japan kwalijk representeerde in het buitenland”, zegt Tine Walravens, japanoloog aan de universiteit van Gent. “Dat ze zich vrijwillig heeft geïnterneerd, snappen ze niet. Mentale gezondheid is er een taboe-onderwerp, de modale burger heeft er ook amper kennis over. Als het al erkend wordt, linkt men het aan persoonlijke karaktertrekken. Iets wat je eigen schuld is omdat je niet wílt veranderen.”

In het Westen is dat anders. Walravens: “Bij ons wordt de link tussen kunst en mentale gezondheid zelfs historisch gelegd. Daarom wordt het psychische aspect van haar werk hier uitdrukkelijk naar voren geschoven.” Geen wonder dat de lopende expo Prikkels in het Museum Dr. Guislain ook werk van Kusama tentoonstelt. Maar in Japan zet Kusama zich bewust anders in de markt. “Ze plaatst zich in de kawaii-cultuur van alles wat charmant en zelfs wat kinderachtig is, met een enorme verkoop van merchandise tot gevolg. Voor Japanners is zij een gekke, oude vrouw die schattige dingen maakt.”

Meer kawaii dan kunst, dus. En dat verklaart waarom de kunstwerken op Naoshima zo moeilijk bereikbaar zijn, toch voor een land waar verder alles zo slim wordt georganiseerd. Of waarom er vooral westerse toeristen de moeite nemen om kaartjes te reserveren voor Kusama’s nagelnieuwe museum in Tokio. “De toegang is enorm beperkt”, weet Walravens. “Er mogen maar 50 mensen per anderhalf uur binnen, waardoor tickets maanden op voorhand uitverkocht zijn. Dat ligt niet alleen aan haar populariteit bij toeristen. Het is ook briljante marketing.”

Zo wordt het idee van gelimiteerde toegang ook elders overgenomen, vooral dan in de beroemde spiegelkamers. In The Broad in Los Angeles moeten mensen zich bijvoorbeeld ter plekke registreren voor een bezoek van amper 45 seconden. Vaak zijn alle tijdslots al tegen de middag volgeboekt. En dat principe wordt nu dus ook toegepast voor de installatie in de tijdelijke tentoonstelling in Museum Voorlinden in het Nederlandse Wassenaar. De ‘Infinity Mirror Room: Gleaming Lights of the Souls’ is door Kusama ontworpen als een intieme ervaring, waardoor er maximum twee personen tegelijk het kunstwerk mogen betreden.

De eindeloze reflectie in haar ‘Infinity Mirror Room’ kan een gevangen gevoel oproepen, die aansluit bij de psychologische chaos die Kusama zelf zo vaak beschrijft. In de negentien kamers, verspreid over de wereld, werkt de kunstenares ook met ledlampjes, grote lichtgevende bollen en gele pompoenen.

Momenteel houdt Toronto een crowdfunding om zo’n spiegelkamer te kopen. Want een ‘Infinity Mirror Room’ lokt volk én genereert gratis publiciteit. Zelfs de grootste culturo zal de ruimte niet verlaten zonder de obligate foto. “Kusama heeft in haar werk een soort narcisme geïntroduceerd”, besluit Walravens. “En dat is vandaag dan weer erg welkom op sociale media.”

Yayoi Kusama, nog tot 1/9 in Museum Voorlinden (Wassenaar, Nederland).