In het spoor van Belgische vluchtelingen door de Pyreneeën: ‘Ook mijn vader zat tien jaar in de gevangenis’

Jongeren uit Syrië, Armenië of Brazilië staken de Pyreneeën over, in de voetsporen van Belgische vluchtelingen uit de Tweede Wereldoorlog. Een nieuwe documentaire toont hoe tijdens de tocht de gelijkenissen tussen heden en verleden naar voor kwamen.

“Mijn vader heeft jarenlang in een cel gezeten, omdat hij opkwam tegen het Assad-regime”, zegt Jolnar Dayoub (20), een jonge vrouw uit Syrië die sinds enkele jaren in België woont. “De gevangenen lagen er allemaal op elkaar gepakt en sliepen kop aan voet. Ze zaten misschien wel met honderd in één cel.”

In de documentaire Terug Weg, staat Dayoub zelf in een cel. Ze houdt haar twee handen voor haar ogen, terwijl Shushanik Gorginyan haar omhelst. Dayoub beleeft er een soort van flashback, naar de verhalen die haar vader haar als kind over de gevangenis vertelde. “Tien jaar heeft mijn vader in de cel doorgebracht”, zegt Dayoub. “Toen ik die cel zag, dacht ik: hoe is het mogelijk dat mensen in zulke omstandigheden kunnen leven?”

De scène waarin de twee meisjes elkaar omhelzen is veruit de meest aangrijpende scène uit de documentaire. Die film is een project van de Gentse socio-culturele organisatie Victoria Deluxe. Zij liet acht jongeren een tocht maken langs de Pyreneeën. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn Belgische vluchtelingen erheen getrokken om aan de nazi’s te ontkomen.

Het concept voor de tocht bedacht projectmedewerker Jos Van Herreweghe, die het boek Passage Pyreneeën las van de in Catalonië woonachtige auteur Sarah De Vlam. Zij deed onderzoek naar de sluiproutes en sprak nog met enkele van de laatste getuigen die de tocht meer dan 75 jaar geleden hebben ondernomen. Zij kwam rond 2014 op het idee voor haar boek, toen ze in precies dezelfde cel stond als Dayoub.

“Ik nam twee vrienden mee op een uitstapje”, zegt De Vlam. “We wilden een museum bezoeken dat gewijd was aan Spaanse vluchtelingen die tijdens de burgeroorlog in de jaren 30 de grens overstaken naar Frankrijk. Toen ik plots joodse en Belgische namen in de lijsten zag staan, kwam ik te weten dat Belgen tijdens de Tweede Wereldoorlog in de omgekeerde richting zijn gereisd.”

Rue des refugiés belges

De Vlam raakte helemaal in de ban van het vergeten verhaal en na enkele jaren onderzoek publiceerde ze haar werk. Zij heeft nu een lijst van 4.000 Belgen die destijds de Pyreneeën overstaken. Maar ze denkt dat het er in realiteit veel meer waren. Wie clandestien reist, laat namelijk zo weinig mogelijk gegevens achter.

De vluchtelingen kunnen we opdelen in drie grote groepen volgens De Vlam. Er waren de joden, die op de loop gingen voor de discriminatie van de nazibezetting. Dan waren er nog de verzetsstrijders, bij wie het hier te heet werd onder de voeten. En dan waren er nog idealisten, die aan de bezetting wilden ontsnappen om zich in Groot-Brittannië bij het geallieerde leger aan te sluiten.

“Eens ze in Frankrijk waren, reisden ze eigenlijk ‘illegaal’”, zegt De Vlam. “Velen vlogen in de gevangenis toen ze in aanraking kwamen met de autoriteiten. Ze vielen ook in handen van smokkelaars, die hen veel geld lieten betalen voor hun doortocht. Daar zie ik toch parallellen in met vluchtelingen van vandaag.”

De groep jongeren van Victoria Deluxe bestond uit acht jonge vrouwen, van wie de helft ooit zelf gevlucht is. Zij trokken begin juli vorig jaar naar de voet van de Pyreneeën om van in het Franse Saint-Girons de Chemin de la liberté te volgen. Een herinneringsroute die aan die evadés is gewijd. Onderweg ontdekten ze nog sporen van het vergeten vluchtelingenverhaal. In Alos, zo’n twaalf kilometer verder, was er vroeger een straat die de rue des refugiés belges heette, zo horen ze van een local.

De film wordt bijna een Arnout Hauben-reis: het zijn de toevallige ontmoetingen, maar ook de hechte vriendschap tussen de deelnemers, die centraal staan. Samen dansen op Rihanna, de wandelstokken in de lucht steken op ‘Bitch Better Have My Money’ en samen op zoek gaan naar de geschiedenis. Een langharige oude hippie die ze tegen het lijf lopen, vertelt hen dat zijn buurman ooit nog een passeur is geweest. Een gids die tijdens de oorlog de vluchtelingen de bergen over hielp.

Finale klim

Hoe hoger in het gebergte, hoe moeilijker de tocht. In de jaren 40 deden de vluchtelingen het op gewone stadsschoenen en met een koffer in de hand. Maar zelfs met moderne wandelschoenen en een trekrugzak is het behoorlijk afzien. Voor de finale klim haken enkele meisjes af. De doorzetters worden niet beloond met een fabuleus uitzicht, maar met grijze wolken die langs hen heen drijven. De mystiek van de Pyreneeën.

De eindhalte is in het Catalaanse Sort, waar de gevangeniscel staat en waar de zoektocht voor De Vlam begon. Daar komt Dayoub dus oog in oog met haar eigen verleden. Ook onderweg borrelen bij de deelnemers de emoties op als ze elkaar over hun familie vertellen.

Victoria Deluxe heeft in april een première georganiseerd voor de docu. In het najaar zal de organisatie de film nog op verschillende locaties spelen. Om te tonen hoe vluchten “een verhaal van altijd” is, zoals Van Herreweghe het verwoordt. Natuurlijk zijn de omstandigheden anders, vindt Dayoub. Maar verder komt er inderdaad heel veel overeen.

“De emoties die vluchtelingen onderweg hebben zijn steeds dezelfde”, zegt ze. “Angst, omdat ze niet weten wat er komt en boosheid, omdat ze hun land moeten verlaten. Ook het doel is altijd hetzelfde: ze vluchten om op zoek te gaan naar vrijheid.”

De documentaire wordt op 9 november vertoond in Erpe-Mere en is tegen een vrije bijdrage ook via de site van Victoria Deluxe te zien.