Hollywoodvrouwen slaan glazen plafond aan stukken

Bij speelgoedfabrikant Mattel zagen ze het al aankomen. Afgelopen januari lag 'filmregisseur-Barbie' in de winkels. Aan Barbies beroepen (meer dan 150 inmiddels) kun je altijd prachtig de tijdgeest aflezen. Ruimtewedloop in de jaren zestig? Barbie werd astronaut. Yuppies in de jaren tachtig? Barbie was CEO.

Dat 2015 het jaar is waarin zij filmregisseur werd, is dus veelzeggend. En inderdaad: het afgelopen jaar kan wel eens de geschiedenis ingaan als keerpunt, het moment dat de hegemonie van de blanke man in Hollywood aan het wankelen werd gebracht.

Oké, in films zijn er nog altijd minder pratende en/of denkende vrouwen te zien dan mannen. Vrouwelijke scenaristen en filmmakers zijn nog eerder uitzondering dan regel - de Equal Employment Opportunity Commission begon dit jaar een onderzoek naar discriminatie van vrouwelijke film- en televisieregisseurs. Maar dat er over dit onderwerp zo veel wordt gepraat, dat de talloze onderzoeken hierover gretig worden overgenomen, is precies het teken dat er verandering op komst is.

We belichten vijf redenen waarom 2015 een revolutiejaar is.

1. De rode loper is een feministisch slagveld geworden

Nog niet zo heel lang geleden was het werk van een rodeloperverslaggever niet zo gecompliceerd. Je stelde wat vragen over De Jurk, deelde wat complimenten uit over de sieraden, maakte een grapje en klaar was je. Maar bij de Oscargala-avond van 2015 kwamen journalisten daar niet meer mee weg.

Ze waren al eens eerder pijnlijk op hun nummer gezet, toen Elisabeth Moss een middelvinger opstak naar de infantiele 'Mani Cam', een soort mini-rode loper voor de vingers van actrices zodat hun manicure en ringen mooi gefilmd konden worden, bedacht door televisiezender E!. En Cate Blanchett had vorig jaar nog een cameraman aangesproken op een nogal seksistische camerabeweging, waarmee hij haar langzaam van top tot teen filmde ("Doe je dat ook bij de jongens?").

Maar de Oscars van 2015 werd de editie van #askhermore, een campagne om de actrices interessantere vragen te stellen dan over de jurk, het gevolgde dieet en make-uptips.

Een tweede opstand volgde tijdens het filmfestival in Cannes, waar vrouwen op platte schoenen bij galapremières werden teruggestuurd met de boodschap dat ze op pumps dienden te verschijnen. Geen filmjournalist durft daardoor een actrice nog te vragen of ze ondergoed kan dragen onder een superheldenpak of hoe ze het voor elkaar krijgt een gezin en carrière te combineren. Veiliger is het iets te vragen over #askhermore of #cannesheels of het feminisme in het algemeen.

2. De tijd dat je een actrice ongegeneerd kon vragen auditie te doen in een push-up-bh is voorbij

"Kledingtip: zwart of donker hemdje dat het decolleté lekker laat uitkomen (het dragen van een push-up-bh wordt aangemoedigd)." Een dergelijke uitnodiging voor een casting moet je natuurlijk niet aan actrice en feministe Rose McGowan sturen. Ze knalde het meteen op Twitter, met de naam van de mannelijke ster er min of meer bij ("Het rijmt op Madam Panhandler"). Toen ze daarna door haar agent ontslagen werd, zette ze ook dat op Twitter.

Als er iets dodelijk is voor seksisme, is het wel het internet. Je hoeft als acteur tegenwoordig maar één keer iets onhandigs te zeggen en de wereld valt over je heen: je wordt getweet, geretweet, het wordt opgepikt door feministische sites als Jezebel en voor je het weet staan er 'denkstukken' op de site van The Guardian.

De website Someladyparts verzamelt sinds vorig jaar al de meest schaamteloze casting-oproepen aan vrouwen. Een fijne digitale schandpaal is de tumblr Shitpeoplesaytowomendirectors, waar vrouwen anoniem hun verhaal kunnen doen over seksisme in de filmwereld. "Als ik de hele dag naast jou zit te monteren, krijg ik zin in porno", kreeg een van hen te horen. Of "hoe ben je zo snel zo ver gekomen, buiten het feit dat je goed kunt pijpen?"

Steeds meer actrices vertellen in interviews openlijk over stuitend seksisme en seksuele intimidatie. Ze worden er vaker naar gevraagd, het ene verhaal roept het andere op en ze zijn inmiddels zo talrijk dat je het niet langer aan de kant kunst schuiven als 'incidenten'. Dat de ene na de andere vrouw durfde te vertellen over hoe Bill Cosby hen (naar verluidt) drogeerde en misbruikte, is daar ook een voorbeeld van.

3. Vrouwen zijn 'hot'

Elk filmtijdschrift heeft het nu wel gedaan: een lijst publiceren met interessante vrouwelijke regisseurs of door vrouwen gemaakte films. Cannes, Berlijn, Londen: de filmfestivals probeerden allemaal een feministische draai te geven aan hun programma's dit jaar en kozen bewust voor door vrouwen geregisseerde openingsfilms.

In Cannes werd de campagne #seehernow gelanceerd, om vrouwelijke regisseurs te ondersteunen. Meryl Streep begon dit jaar een fonds voor vrouwelijke scenaristen boven de 40.

Nadat er jarenlang gemopperd is over de hoeveelheid vrouwen die werkzaam is in de filmindustrie, worden vrouwen nu dus actief gepromoot. En dat is nuttig en noodzakelijk: hoe meer vrouwen achter de schermen, hoe meer interessante vrouwen op het scherm. Zo bleek ook uit onderzoek van het Geena Davis Institute on Gender in Media.

Maar er is nog een, effectievere manier om meer vrouwen op het scherm te krijgen: als blijkt dat het geld oplevert. Ook aan de kassa blijken vrouwen 'hot'. De films met een vrouwelijke hoofdrol zijn bijzonder succesvol. In de filmhit-top twintig van dit jaar staan Inside Out (de Pixar-animatiefilm over de wereld in het hoofd van een jong meisje), Spy (Melissa McCarthy), Trainwreck (Amy Schumer), Fifty Shades of Grey (Dakota Johnson), Pitch Perfect 2 (over een vrouwen-a-capellakoor met onder anderen Anna Kendrick) en in Nederland Gooische Vrouwen 2 (met onder anderen Linda de Mol). Hup, dan tellen we ook Mad Max: Fury Road mee, want volgens een anti-feministische actiegroep die een boycot uitriep is dat door de sterke rol van Charlize Theron eigenlijk "een feministisch stuk propaganda vermomd als mannenfilm". En dan moeten The Hunger Games: Mockingjay Part 2 en Star Wars: Episode VII. The Force Awakens nog komen.

Voor Hollywoodbazen is dat nieuws: regisseur Denis Villeneuve moest knokken om Emily Blunt de hoofdrol te laten spelen in Sicario. De producenten zagen liever een man. Blunt wordt nu getipt voor een Oscar.

Wie de cijfers onderzoekt, zoals website Mic een maand geleden deed, ziet dat films met vrouwen in de hoofdrol het al jaren beter doen dan die met mannen. Van 2006 tot oktober 2015 leverden 'vrouwenfilms' in totaal 126,1 miljoen dollar op, tegenover 80,6 voor films met een mannelijke hoofdrol. Dat komt doordat niet puberjongens, maar vooral vrouwen de bioscoopkaartjes kopen. Het zijn cijfers die een commercieel filmbedrijf natuurlijk niet kan negeren. Niemand in de bovenste echelons zal zich ooit uit principe druk maken om gelijkwaardigheid. Maar nu er zo overduidelijk geld te verdienen valt, zul je zien dat ze enthousiast op zoek gaan naar vrouwelijke regisseurs en scenaristen. Niet voor niets krijgt na jaren weer een vrouwelijke superheld een kans, Wonder Woman, en wordt die film geregisseerd door een vrouw.

4. Ze pikken de mannenrollen in

Het is een ongeschreven regel in Hollywood, waarmee Amy Schumer dit jaar de spot dreef in een weergaloze sketch. Elke actrice heeft een 'last fuckable day'' ergens zo rond de 40ste verjaardag valt het moment dat je niet meer als lekker wijf, maar alleen nog in een bijrol als moeder of oma wordt gecast. Als je überhaupt nog gecast wordt.

Sandra Bullock (51) besloot zich daar niet bij neer te leggen. Uit frustratie over het gebrek aan interessante hoofdrollen, liet ze haar agent actief zoeken naar rollen die geschreven waren voor haar mannelijke collega's, vertelde ze aan Time Magazine. Die hadden immers veel minder te klagen. En zo kwam ze terecht bij goede vriend George Clooney, die Our Brand Is Crisis produceerde. De hoofdrol, die eigenlijk voor hem geschreven was, kon inderdaad best door een vrouw gespeeld worden, concludeerde hij. En zo werd Bullock de politiek consulent in die film.

Vrouwen in een 'mannenrol', het is een trend die dit jaar is ingezet. Julia Roberts werd gecast als FBI-agent in de remake Secret in Their Eyes, een rol die in de oorspronkelijke Argentijnse thriller door een man vervuld werd. Vier jaar geleden werd Brad Pitt nog genoemd als hoofdrolspeler van de boekverfilming The Grey Man, nu is dat Charlize Theron. In de stripverfilming van Doctor Strange zal Tilda Swinton 'The Ancient One' spelen, in de strip zelf een oude man. De rol die in Road House werd gespeeld door Patrick Swayze is in de remake voor Ronda Rousey.

Er zijn zelfs complete casts die een vrouwelijke make-over krijgen: er komt een vrouwenversie van Ocean's Eleven (ook met Bullock) en Ghostbusters (met Melissa McCarthy, Kristen Wiig, Leslie Jones en Kate McKinnon).

Met emancipatie heeft het allemaal weinig te maken, natuurlijk. Vrouwen casten is een gimmick om oud materiaal nieuw leven in te blazen. En films met vrouwen in de hoofdrol leveren dus meer geld op. Maar zo zie je de komende jaren meer interessante vrouwenrollen in de bioscoop.

5. En ze willen daar ook nog meer geld voor

De speech over gelijkwaardige betaling tussen man en vrouw die Patricia Arquette dit jaar hield toen ze een Oscar kreeg voor haar rol in Boyhood maakte indruk. En toch klonk het ergens nog als een luxeprobleem. Actrices die niet hetzelfde betaald kregen als hun mannelijke collega's: wat zeuren ze nou? Ze krijgen toch voldoende?

Dat was precies de reden dat actrice Jennifer Lawrence ook niet zo hard onderhandelde bij American Hustle. "Ik had geen zin om te vechten over miljoenen dollars die ik eerlijk gezegd niet nodig heb", schreef ze in oktober in Lena Dunhams feministische nieuwsbrief Lenny. Maar toen kreeg ze de uitgelekte e-mails van Sony onder ogen en ontdekte ze dat ze "minder betaald werd dan de gelukkige bezitters van een penis".

Op dat laatste valt wel een en ander aan te merken, stellen filmjournalisten Peter Bart en Mike Flemming Jr. Als je kijkt naar de hoeveelheid uren die ze gedraaid heeft vergeleken met haar tegenspelers valt het relatief gezien mee. Maar dat tegengeluid werd gemakkelijk overstemd. Lawrence' column werd wereldnieuws. Ze kreeg zelfs complimenten van Hillary Clinton.