Help, een piemel op de planken

"Het gaat om een erotische choreografie en niet om échte seks.”

Zo reageerde NTGent op een bericht van Het Laatste Nieuws, met als kop ‘Ophefmakend: acteurs vrijen voor kinderen in toneelstuk Lam Gods, NTGent past voorstelling niet aan.’ Voor de slechte verstaander ­verduidelijkte de journalist nog even dat er “niet wordt ­gepenetreerd”.

Toch: dat Adam en Eva elkaar knuffelen in het bijzijn van kinderen, ­zonder dat een lapje textiel of een vijgenblad hun paradijselijke delen bedekt, kan niet voor ­iedereen door de beugel. ‘Dit gaat toch wel wat te ver’, besloot 66 procent van de lezers van Het Laatste Nieuws in een onlinepoll. “Hadden Adam en Eva dan een kostuum en mantelpakje moeten dragen?”, vraagt theater­wetenschapper Kurt Vanhoutte (UAntwerpen). “Dezelfde vrijscène uit Lam Gods in een film, of zelfs tien keer zo erg, en er had geen haan naar gekraaid. De directheid van het theater maakt het allemaal net iets confronterender. Maar dat is net de kracht.”

Zo komt er een aloude discussie terug: wat is de meerwaarde van naakt op het toneel? Is het aanstellerij, een goedkope poging om interessant te doen? Dient het alleen om te choqueren? Moet naakt ‘functioneel’ zijn, en zo ja: wat ís functioneel naakt? En hoe staan acteurs er eigenlijk zelf tegenover, om hun edele delen met een volle zaal te delen?

Dubbel, in het geval van actrice An Miller: “Het blijft toch iets persoonlijks, je lijf. Bij een voorstelling van Cyrano zaten onze nieuwe buren in de zaal. Daar sta je dan zonder blouse, met je ­borsten bloot. Toch wat ongemakkelijk. Zeker de ochtend nadien. ‘Hey, buurman!’”

Lachen

Even terugspoelen: vijftig jaar voor Adam en Eva zich in Gent aan een liefdesdans waagden, werd Hugo Claus zowaar voor de rechtbank veroordeeld voor openbare zedenschennis. In het toneelstuk Masscheroen had hij het aangedurfd om de Heilige Drievuldigheid te laten uitbeelden door drie poedelnaakte mannen.

“Moet een experiment dan steeds wansmakelijk zijn?”, vroeg het weekblad Zondagnieuws zich af. Het antwoord van de rechter luidde: neen. Claus kreeg vier maanden effectieve ­celstraf, en een geldboete van 10.000 frank – zo’n 250 euro. Uiteindelijk moest de auteur toch niet brommen, maar van een ruimdenkende ­houding tegenover cultuur getuigde de ­wetgeving toen toch niet.

Dat is vandaag anders. Milo Rau moet geen vervolging vrezen omdat zijn Adam en Eva in adams- en evakostuum op de scène staan. En het Vlaamse theaterpubliek is inmiddels wel gewend aan een piemel of blote borst. En toch: “Blote tepels op het toneel hebben bij mijn weten altijd al voor ophef gezorgd”, zegt Miller. “Dat is met de jaren niet meer, maar ook niet minder geworden. Er zijn altijd mensen die zeggen: moet dat nu?”

Oscar Van Rompay, die onder andere stripte in Africa en De kersentuin, kan ervan meepraten. Zeker in De kersentuin leidde Van Rompays nudisme tot heftige reacties. Vooral in de pers: is dit niet gewoon om te choqueren? De Volkskrant had het over “niet-functioneel naakt”, en ze waren niet alleen: dat Van Rompay compleet onverwacht zijn kleren uittrekt – een ideetje van de acteur zelf – was voor velen een brug te ver. “Waarom moet naakt altijd functioneel zijn?”, zegt Van Rompay. “Over andere keuzes op het toneel zijn mensen niet zo kritisch. Als je kiest voor een bepaald decor of een paarse spot, ­struikelt niemand daarover.”

Van Rompay heeft er zelf geen enkel probleem mee – hij kan zich niet herinneren dat hij ooit geweigerd heeft om bloot te acteren. Ook al leidt het tot soms tot rare momenten. “Toen ik tijdens een schoolvoorstelling van Africa naakt op de scène stond, begonnen die tieners luidop te lachen. ‘Oh my god!’, riepen ze dan. Dan sta je daar, in je blootje. Letterlijk en figuurlijk.”

Gêne

In haar blootje staan, hoeft niet zo nodig voor actrice Tania Van der Sanden; zij houdt toch ­liever wat kleren aan. “Als ik zelf niet begrijp waarom ik mijn kleren zo nodig moet uittrekken voor een stuk, weiger ik. Naakt verkoopt, zeggen ze dan. Maar dat is ook niet altijd het geval.”

Voor Quicksand Valley, een voorstelling over een nudistenkamp, deed Van der Sanden het wel: anderhalf uur volledig onbedekt op het podium. Het stuk was te goed, en het naakt paste bij de inhoud. Maar “telkens als ik moest opstaan van mijn stoel, moest ik toch wat gêne overwinnen. De angst voor de zwaartekracht. Op je 56ste is het allemaal niet meer zo top en in de haak. En dan sta je daar, voor 300 vreemden, vlak naast het perfecte lijf van een schone vrouw als Marieke Dilles. Na de voorstelling kreeg ik wel complimentjes van toeschouwers: dat het tonen van die onvolmaaktheid net zo schoon was.”

Uitgerekend haar man moedigde haar aan om schaamteloos bloot te spelen. “Hij zei: als je een bankier speelt, draag je een pak. Als je een aap speelt, een apenpak. Als je een nudist speelt: niets. Dat heeft geholpen. Het is een kostuum als een ander. Al hield ik tijdens de repetities toch maar mijn ondergoed aan.”

Ook actrice Anne-Laure Vandeputte zweert bij de regel: geen bloot vlees voor de première. “Tijdens repetities wordt de techniek vaak nog afgesteld: dan ga je daar niet voor al dat volk in je blootje staan.” Evenzeer te vermijden: naakt buigen voor het publiek, na de voorstelling. Dan openbaar je weer net iets te veel. Voorts maakt Vandeputte, die in theaterstuk JR het merendeel van de tijd naakt in en uit een bad kroop, een strikt onderscheid in haar hoofd: het is niet zij die uit de kleren gaat, maar haar personage. “Dan voelt het niet alsof ik daar zelf in mijn blootje sta.

“Als er wordt gevraagd om naakt te spelen, ben ik ook heel selectief. Er gaat ook altijd een belangrijk gesprek met de maker of de regisseur aan vooraf. Als naaktheid past in het beeld dat je samen creëert, of in het verhaal dat je samen bouwt, heb ik daar geen enkel probleem mee. Bij de rol van Rhoda in JR draagt die naaktheid bij tot haar menselijkheid. Maar soms voel je ook: ze willen gewoon een griet die uit de kleren gaat. Dan denk ik: nee.”

“Als het past in en voor het stuk heb ik er totaal geen problemen mee, het moet gewoon kloppen”, zegt An Miller. “Zeker in het verleden ging er een zeker elitarisme mee gepaard: als het naakt is, is het pas écht kunst. Als een stuk niet goed is, gaat het echt niet beter worden als je daar twee uur met je benen open zit.”

Voorbinddildo

In de jaren 60 werd naakt gezien als iets dat bevrijdde, emancipeerde. Makers choqueerden hun publiek graag om een statement te maken. Tegen het establishment, tegen de keurige ­burger. In de voorstelling Paradise Now, van The Living Theatre, schreeuwden acteurs: ‘I'm not allowed to take my clothes off!’ Om het dan toch te doen. Vandaag heeft elke maker zo zijn eigen beweegredenen voor een streepje ­exhibitionisme. Of het nu om poëtische, dan wel esthetische redenen is of om de kwetsbaarheid van een personage ook vormelijk te onder­strepen. “Naakt op het toneel is niet langer een voyeuristisch gebeuren”, zegt Kurt Vanhoutte. “Vrouwelijke choreografen gebruiken het vaak net om de mannelijke blik te counteren. Maar als naakt gewoon wordt gebruikt om te choqueren – zoals een performance waarbij iemand een ­filmrolletje uit haar vagina trekt – wordt het al snel oninteressant.”

Al is niet iedereen het daarmee eens. Bij de Brusselse Beursschouwburg weten ze: als een nieuwe voorstelling van Florentina Holzinger – bekend om haar naakte performances, al dan niet met voorbinddildo – wordt aangekondigd, zijn de eerste rijen meteen uitverkocht. Vaak aan dezelfde mannen.

Bel de politie!

Nochtans, zegt acteur/theatermaker Stijn Van Opstal (Olympique Dramatique), heeft een naakt lichaam op de planken meestal weinig met ­erotiek te maken. “Het is geen lingeriereclame die wordt gebruikt om de mensen te verleiden.” In Kunstminnende Heeren bootste Van Opstal, samen met Ben Segers en Tom Dewispelaere, het Rubens-schilderij De drie gratiën na. Drie naakte vrouwen werden drie naakte mannen. “We hebben dat niet gedaan om te choqueren, of om onszelf als naakte adonissen te tonen. In dat stuk ging het om de afstand tussen de grote kunstenaars en de amateurs die naar hen ­opkeken. Dat contrast wilden we vatten in die scène. Wij zijn nooit op zoek gegaan naar naakt: we doen het alleen als we er niet omheen ­kunnen.”

Op het stuk werd verdeeld gereageerd, al had dat meer met vormexperimenten dan met bloot te maken, denkt Van Opstal. Wat wél heftige reacties losweekte, was Titus Andronicus. Ook daarin kregen toeschouwers méér van het ­menselijke lichaam te zien dan gebruikelijk is. Maar het was vooral een verkrachtingsscène die voor de nodige ophef zorgde. “We hebben die scène heel expliciet uitgespeeld, omdat we ze belangrijk vonden in de vicieuze cirkel van geweld waarover het stuk gaat. Heel wat mensen waren gechoqueerd. Maar niet omwille van de onverhulde lichaamsdelen, leek mij, maar eerder door de combinatie van het extreme geweld en het schaamteloze, door lust gedreven plezier dat daarmee gepaard ging.”

Titus is op dat vlak geen uitzondering. Ook bij Opera Ballet Vlaanderen hebben ze al meegemaakt dat een verkrachtingsscène in een stuk zo realistisch overkwam, dat een deel van het publiek de zaal huilend of boos verliet. En tijdens een voorstelling van het Mechelse gezelschap Abattoir Fermé begon het publiek zich zelfs te verzetten tegen wat er op de planken gebeurde, vertelde regisseur Stef Lernous enkele jaren geleden in Knack: “Het publiek ging door het lint. Begon te roepen: ‘Stop daarmee! Ze wil dit niet!’ Eén avond heeft er zelfs iemand de ­politie gebeld.”

Wel wat gewend

Plots lijkt de veroordeling van Hugo Claus niet meer zo veraf. Is er sprake van een reactionaire ­slinger­beweging? Worden we terug preutser? “Naakt is nu minder courant dan vroeger, en als het dan toch weer opduikt, komt er misschien net daarom reactie op”, zegt Van Rompay. “Vanuit de gedachte: ik dacht dat dit alweer ­achter ons lag.”

Toch moeten we nog niet vrezen voor een preutse stuiptrekking, klinkt het bij veel makers. Piemels op de planken en borsten op de bühne zijn niet meer of niet minder abnormaal dan vroeger. De meest verontwaardige reacties komen doorgaans niet van de Vlaamse toneel­gangers, maar van mensen die de stukken niet gezien hebben. De media mochten dan iets ‘ophefmakends’ vermoeden in Lam Gods, het publiek deed dat niet: er kwam geen boegeroep, geen toeschouwers die verongelijkt de zaal ­verlieten.

“Bij de opera Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny liepen er ook naakte figuranten op het einde mee de zaal in, maar daar nam men geen aanstoot aan”, zegt Wilfried Eetezonne van Opera Ballet Vlaanderen. “Hoogstens werd er wat gegniffeld. Buitenlandse opera­directeuren, vooral uit Angelsaksische hoek, ­zeiden toen wel: bij ons zou dat niet kunnen. Het Vlaamse publiek is wel wat gewend. Zo kwam er eens een dame op vergevorderde leeftijd aan onze kassa vragen of er veel seks zat in een voorstelling. De kassadame wilde de klant geruststellen, maar de vrouw in kwestie vond het prima. ‘Dan leert mijn man ook nog eens iets.’”

Misschien is het dus wat overtrokken om de mening van een paar moraalridders uit te vergroten; dat was vijftig jaar geleden eigenlijk al niet anders. Want toen Hugo Claus in Het Laatste Nieuws zelf terugblikte op zijn choquerende Masscheroen, merkte hij op: “Onder de 300 personen die aanwezig waren, is er alleen de politieman, die toevallig van dienst was, die tegen mij getuigt. Ongetwijfeld is hij een eerbaar man, maar men kan hem in deze omstandigheden moeilijk als representatief voorstellen.”