Graven in de menselijke psyche in de animatiefilm 'Anomalisa'

We vergeten het meestal bij het kijken naar een film, maar in se doet een regisseur niets anders dan in het hoofd kijken van zijn personages. Met de hulp van de acteurs dramatiseert hij hun scala van innerlijke emoties, hun emotionele reacties op het gedrag en de houding van de mensen rondom hen. In het geval van Hollywood-outsider Charlie Kaufman mag je dat in het hoofd kijken soms erg letterlijk nemen: het is iets dat bijna altijd terugkeert in zijn scenario's en films, maffe en excentrieke fantasieën over mensen die vooral geobsedeerd zijn door zichzelf en die wanhopig op zoek zijn naar liefde of een gelukkig leven.

Kijk maar. In Being John Malkovich (Spike Jonze, 1999), een metafysische komedie die van Kaufman een internationaal figuur maakte, ontdekt een New Yorkse poppenspeler in een mysterieus bedrijf een luikje dat hem toegang geeft tot het brein van filmster John Malkovich.

Metaspelletjes

Dat je kon voorspellen dat Kaufman niet voor het laatst zou experimenteren met dergelijke metaspelletjes vol absurde wendingen, dat werd in 2002 bevestigd met Adaptation, zijn tweede samenwerking met Jonze. Kaufman, via zijn alter ego Nicolas Cage, toont daarin zichzelf als een schrijver die worstelt met een writer's block en die zijn fictieve tweelingbroer Charlie opvoert als een meer succesvolle versie van hemzelf. Kaufman gaf Charlie zelfs een scenariocredit, toch het toppunt van surrealisme. En ook de Academy of Motion Picture Arts and Sciences stapte mee in het spelletje: Kaufman kreeg een nominatie als scenarist bij de Oscars.

Ook Kaufmans succesvolste film Eternal Sunshine of the Spotless Mind (Michel Gondry, 2004) is een soort metatrip door het onderbewustzijn. In deze inventieve labyrintische romantische komedie wil een man al de herinneringen aan zijn liefje uit zijn geheugen laten wissen omdat hij ontdekt dat zij hetzelfde heeft gedaan.

Die piste van het onderzoeken van een identiteitscrisis, een constante in Kaufmans oeuvre, zet hij verder in Synecdoche, New York (2008), de eerste film die hijzelf regisseert. Wijlen Philip Seymour Hoffman speelt in dit excentrieke drama een neurotische, door mislukte relaties geplaagde theaterregisseur. Als remedie gaat de hypochonder in een magazijn zijn compleet leven nabouwen, inclusief een schaalmodel van New York. Totdat de grenzen van de wereld van het spel en het echte leven beginnen te vervagen en Kaufman je in deze gedurfde conceptfilm weerom een reflectie serveert over het leven en de aard van ons bestaan.

Mocht het nog niet duidelijk zijn: de films van Kaufman zijn zelfreflexief tot de duizendste macht. Het leidt er onherroepelijk toe dat sommige van zijn films ook bestempeld worden als expliciete navelstaarderij, als het werk van een egomaniak. Maar zoals elke kunstenaar gebruikt Kaufman slechts zijn eigen bekommernissen over de zin van het leven als een opstap voor vragen waar we allemaal mee worstelen.

Neem nu Anomalisa, zijn nieuwe stop-motionfilm die straks op de Oscars met Pixars Inside Out - een pareltje dat nogal wat verschuldigd is aan de hersenkronkels verkennende films van Kaufman - mag strijden voor het gouden beeldje in de categorie lange animatiefilm.

Kaufman vertrok voor dit verrassend warm en diep emotioneel drama van zijn eigen, gelijknamig theaterstuk dat hij samen met animator Duke Johnson verfilmde. Het stuk werd al in 2005 opgevoerd, als een geënsceneerde lezing die de sfeer van een hoorspel oproept, iets wat je terugvindt in de film. Daarin heeft iedereen, van man en vrouw tot kind, hetzelfde anonieme uitdrukkingsloze gezicht én dezelfde stem. Het doet een beetje denken aan Being John Malkovich waarin je ook een zaal vol John Malkovichen tegenkomt.

Zelfhulpgoeroe in de knoop

Anomalisa volgt Michael Stone (stem van Dave Thewlis), een in LA wonende Britse schrijver van zelfhulpboeken die in een hotel in Cincinnati incheckt. Hij moet er een lezing geven voor een groep vertegenwoordigers van klantendiensten, een toespraak waarvoor hij vertrekt van zijn bestseller How May I Help You Help Them? Punt is: Stone leidt zelf een miserabel leven en deze zelfhulpgoeroe ligt vooral in de knoop met zichzelf, juist omdat hij zoveel met zichzelf bezig is en hij de andere mensen nauwelijks ziet staan. Vandaar die metafoor van het masker dat Kaufman gebruikt: al de mensen zijn onderling verwisselbaar.

Totdat Stone iemand ontmoet van wie hij denkt dat ze een oplossing kan bieden voor zijn malaise: de verlegen en onhandige Lisa, de enige die een andere stem heeft - wat Spike Jonze in Her deed met de stem van Scarlett Johansson, doet Kaufman hier met die van Jennifer Jason Leigh; hij maakt er een instrument van de liefde van.

Op die manier krijg je opnieuw een portret van het chronisch onvermogen om te communiceren, eenzaamheid en vervreemding. Het zijn thema's die we kennen en die we tegenkomen in zoveel andere films, maar Kaufman weet er altijd een eigen atypische en postmoderne draai aan te geven: de reden waarom hij beschouwd wordt als een van de meest originele geesten in de Hollywood-cinema van vandaag.

Kaufman, een eerder gereserveerd man van 57 jaar met een bijtend gevoel voor humor, is een fan van het werk van schrijvers als Franz Kafka, Samuel Beckett, Stanislaw Lem en Philip K. Dick. Toch kun je hem ook als een krachtige leerling van Luigi Pirandello zien, de Italiaanse auteur die in zijn werk keer op keer personages opvoert die met een identiteitscrisis kampen en die daarbij vaak meerdere persoonlijkheden hebben. Want als Stone in Anomalisa lijdt aan de waan die bekendstaat als het syndroom van Frégoli, een aandoening waarbij je gelooft dat iedereen dezelfde persoon is, dat soort vervreemding is ook klassiek Pirandello. Ook bij hem zit iedereen gevangen in zijn pogingen een werkelijkheid voor zichzelf en anderen te scheppen.

Kaufman zelf zegt het zo: "Filmstudio's maken heel voorspelbare, conventionele films en ik heb niet de neiging om grote films of films die gezien worden als groot te schrijven. Ik hou van het leven in de verwarring. De dingen worden pas interessant als je ze ingewikkeld maakt."

Laat Kaufman, zolang als hij intrigerende films zoals Anomalisa bedenkt, maar het zinnebeeld blijven van wat afwijkt en niet normaal is.

Filmmanie: win tickets voor de avant- première van 'Anomalisa' op 1 maartin Cartoon's Antwerpen.