Grappig, relevant én snel? Dagelijkse show wordt Lubachs grootste beproeving

Dankzij het alom geprezen Zondag met Lubach werd Arjen Lubach (42) een van de meest invloedrijke mediafiguren in Nederland. Die positie legt hij in de waagschaal, sinds hij een jaar geleden stopte met de kijkcijferhit. Vanavond debuteert hij met de onofficiële opvolger De avondshow, een nieuw satirisch programma, ditmaal dagelijks. Dat is een gedurfde stap: eerdere vergelijkbare programma's eindigden steevast in een flop. Is Lubach, die vorig najaar finalist was in De slimste mens ter wereld op Play4, een ander lot beschoren?

Al voor de doorbraak met Zondag met Lubach (2014-2021), toont Lubach zich een opmerkelijk productief muzikant, schrijver en theatermaker. Gedurende zijn studie filosofie en Zweeds in Groningen, schrijft hij samen met zijn toenmalige vriendin en latere collega Janine Abbring een parodie op het Eminem-nummer Stan. Lubach is 21 wanneer het nummer, Jelle, een bescheiden hit wordt: het staat een paar weken op nummer 2 in de Nederlandse top 40.

Kort daarna bestijgt hij ook het toneel. Bij de theatergroep Op sterk water doet Lubach aan improvisatiecabaret. Ondertussen krijgt hij als 23-jarige een nachtelijk radioprogramma op 3FM, Arjen L. Op 26-jarige leeftijd publiceert Lubach een debuutroman bij uitgeverij Meulenhoff, Mensen die ik ken die mijn moeder hebben gekend. In diezelfde periode start bij samen met anderen de website Buro Renkema, die komische filmpjes maakt die al snel ook worden vertoond in cabaretprogramma Koefnoen. Het zijn vaardigheden die later van pas zullen komen voor Zondag met Lubach, bijvoorbeeld bij het gelauwerde America First-filmpje, dat ook in Vlaanderen veel gedeeld en bekeken werd.

De gevatte tv-presentator is niet de figuur achter de schermen, erkent ook Edo Schoonbeek, die hem in 2005 ontmoet bij een redactievergadering van het cabaretprogramma Vara Laat en sindsdien meeschrijft aan vrijwel alle tv-programma’s van Lubach. “In het dagelijkse leven is Arjen schuchter, stil en verlegen. Heel anders dan het sterretje op de buis dat vrolijk grapjes zit te maken. Dat zie je wel vaker bij dit soort talenten, die manifesteren zich enorm voor een publiek. Dat heeft te maken met een soort onhandigheid: ze weten zich niet altijd een houding te geven in het normale leven. Maar zodra ze voor het publiek staan, voelen ze de controle en bloeien ze op.”

Ook kenmerkend aan Lubach: zijn productiedrift. Hij kan niet stilzitten, zeggen collega’s, alsof hij wordt opgejaagd. Abbring, eindredacteur van Zondag met Lubach en De avondshow en tevens beste vriendin, ziet dat Lubachs ‘hoofd nooit uitstaat’. “Sommige mensen hebben tijd nodig om na het werk te ontspannen. Dat kan Arjen niet, en dat wil hij ook niet. Hij wil blijven maken. Het is een soort bewijsdrang.” Ook Lubach spreekt in zijn boek Stoorzender (2020) van een ‘panische ambitie’. Waar komt dat vandaan?

Het antwoord ligt voor een deel besloten in zijn jeugd. Op 12-jarige leeftijd komt zijn moeder te overlijden aan borstkanker. Die dood laat volgens Lubach een blijvend litteken achter op zijn ziel. In de Volkskrant-podcast Groenteman in de kast haalt hij de documentaire over acteur en komiek Eddie Izzard aan. Ook Izzards moeder stierf op jonge leeftijd. Lubach zag hoe een huilende Izzard vertelt: “Álles wat ik doe, doe ik om mijn moeder terug te krijgen.”

Lubach: “Dat kwam één op één binnen, ik snapte dat meteen. Mijn moeder zit ergens aan de andere kant van een kloof. En je kan blijven zitten aan jouw kant, of je kan met alles wat je hebt een brug proberen te bouwen.” Dat betekent voor Lubach nooit stilzitten, blijven produceren, ook in zijn vrije tijd.

Die werklust betaalt zich pas echt uit in 2014, wanneer zijn carrière dankzij Zondag met Lubach een hoge vlucht neemt. In het populaire programma neemt hij op satirische wijze wekelijks het nieuws door. De geestige tirades trekken soms wel twee miljoen kijkers. Communicatiewetenschapper Mark Boukes (Universiteit van Amsterdam), dat onderzoek deed naar het programma, noemde het aantal kijkers eerder ‘bizar veel’. “In de Verenigde Staten, een land met veel meer inwoners, halen vergelijkbare shows twee tot vier miljoen kijkers.”

De items in Zondag met Lubach zijn vaak gebaseerd op andere nieuwsmedia: reportages die aan elkaar zijn gemonteerd en worden overgoten met een ironisch sausje. Het programma maakte in 2020 bijvoorbeeld een dertien minuten durend item over de Oeigoeren, een moslimminderheid die in China wordt onderdrukt. Over het item tweette voormalig Investico-hoofdredacteur en Volkskrant-ombudsman Jeroen Trommelen: “De Lubach-uitzending was een compilatie van stukken uit: NOS-journaal, Trouw, Nieuwsuur, RTL-nieuws, EenVandaag, Volkskrant, Telegraaf, AD, BBC en VRT (en liet veel andere publicaties nog ongenoemd).”

De programmamakers reageren daar schouderophalend op. Schoonbeek, voormalig Zondag met Lubach-redacteur en nu ook schrijver voor De avondshow: “Dat is wat wij doen, inderdaad. Het is de luxe van het format, wij kunnen onze eigen, grappige samenvatting maken. Dat blijven we in De avondshow ook doen. We gaan geen dossiers lichten, dan word je een journalistiek programma.” Opgewekt: “Ik begrijp dat hun beroepseer ze in de weg zit, maar Nieuwsuur kan hetzelfde doen.”

Toch begrijpt Schoonbeek de verontwaardiging wel, want “zoveel verhalen beginnen pas echt te leven, nadat wij er aandacht aan besteden”. Ook communicatiewetenschapper Boukes herkent die dynamiek. “Neem TTIP, het handelsverdrag tussen de Europese Unie en de Verenigde Staten, waarnaar ik onderzoek heb gedaan. Lilianne Ploumen probeerde dat als Nederlands minister van Buitenlandse Handel op de maatschappelijke agenda zetten. Maar, zegt zij zelf ook, niemand was echt bereid om daarnaar te luisteren. Tot Lubach er aandacht aan besteedde. Toen zag je de aandacht ervoor omhoogschieten.”

Lubach besteedt niet alleen aandacht aan een onderwerp, maar roept het publiek of instanties ook op om in actie te komen. Bijvoorbeeld in het geval van de ‘sleepwet’, de wet die inlichtingendiensten meer toegang zou geven tot telefoon- en internetgegevens. Het programma hielp mee een referendum over de wet af te dwingen. Boukes: “Dat had echt politieke consequenties.” Lubach voert daarmee een “lobby die je in de journalistiek alleen zo expliciet bij De Telegraaf ziet”, concludeerde de Volkskrant eerder, de acties tegen het rekeningrijden indachtig.

‘Dominee Lubach’ blijkt op de medialuwe zondagavond heer en meester. Toch is het succes niet genoeg om zijn honger te stillen, merkt redacteur Schoonbeek. “We kwamen in een stadium dat de show meestal wel lukte. Ook een middelmatig item leidde een dag later tot vragen in de Kamer.” Dat noemt Schoonbeek niet alleen ‘onbevredigend’, maar daarmee verdwijnt ook de “spanning uit het project. Terwijl het programma beter wordt als de maker op de tenen loopt.”

In de zomer van 2020 kondigt Lubach aan te willen stoppen met het programma; achter de schermen heeft hij zijn ogen al op een nieuw doel gericht. Opnieuw een satirisch programma, ditmaal dagelijks. De Verenigde Staten kent diverse shows die een doorslaand succes zijn, zoalsThe Daily Show of Late Night. Maar in Nederland bestaat er geen enkel equivalent. Er waren enkele pogingen, maar die waren geen lang leven beschoren.

Lubach lijkt er beduidend meer vertrouwen in te hebben. In het boek Stoorzender herinnert hij de lezer eraan dat hij voor zijn tv-carrière ruim tien jaar op het podium heeft gestaan. Hij suggereert dat hij daarom zelf een ideale presentator voor een latenightshow is. “Mijn geld heb ik altijd verdiend met grappen. Voor mijzelf, voor anderen, in beeld, audio, schrift en muziek. Ik heb leren timen, leren improviseren, leren schrijven in punchlines en heb geleerd wat de meest effectieve zinsconstructie is om een grap te laten landen.”

Ondanks die bagage erkent iedereen dat Lubach nu voor zijn grootste beproeving komt te staan. Want terwijl Zondag met Lubach wekelijks slechts een half uur tv was, wordt De avondshow vier keer per week uitgezonden. Het betekent dat de latenightshow dagelijks moet strijden om de aandacht van de kijker. De hogere frequentie betekent ook dat het programma onder grotere druk tot stand komt. Eindredacteur Abbring: “Je begint de ochtend met een leeg script. We hebben daarom elk half uur een deadline: we schuiven de lunch naar binnen bij de tweede vergadering. Tijdens het avondeten zijn we aan het monteren.”

Het betekent ook dat de redactie fors minder tijd heeft om op grappen te broeden. Terwijl het succes van Zondag met Lubach deels valt te verklaren door de verrassende invalshoeken en messcherpe items, waar veel tijd in is gestoken. Schoonbeek: “Dagenlang schaven aan een segment van vier minuten, dat kan straks niet meer.”

Toch blijven de redacteuren en producent goedgeluimd. Ze roemen de drie maanden voorbereidingstijd die het programma had. Bovendien kent de redactie elkaar dankzij Zondag met Lubach goed, waardoor de schrijvers op elkaar zijn ingespeeld. Abbring: “Alles valt op zijn plek, als een absurd goed samengestelde puzzel.”

De doorslaggevende factor is echter Lubach zelf, ziet producent Pieter Klok van Human Factor. “Arjen liet eerder zien dat hij een redactie kan vormen, en als een fabriekje kwaliteit kan afleveren.” Een belangrijk element daarvan: de sfeer op de redactie bewaken. “Grappenmakers zijn dol op hun eigen grap. Hij neemt als een goede manager de tijd om collega's uit te leggen waarom we voor de ene grap kiezen. Dat kweekt schrijvers die dienstbaar zijn aan hun product.”

Alle inspanningen ten spijt, De avondshow torst de reputatie van Zondag met Lubach met zich mee. Die hoge verwachtingen probeert de producent met alle macht te temperen. Klok blijft herhalen dat de nieuwe programma ‘anders’ wordt dan zijn voorganger. “Wij gaan geen Zondag met Lubach maken, maar een nieuw programma. En dat gaat er anders uitzien.” Met een kwinkslag: “Misschien wel beter.”

Staat er dan niets een succes in de weg? Abbring noemt alleen een lockdown waarbij publiek niet meer welkom is. Ook Klok blijft monter. Ondanks de strakke werktijden – ‘ook creativiteit is gebaat bij fatsoenlijke werktijden’ – sluit hij niet uit dat “we na zes weken van vermoeidheid allemaal neervallen. Maar op basis van de voorbereiding durf ik arrogant te zeggen: niets.”

‘De avondshow’, van maandag tot en met donderdag rond 22 uur op NPO1.