‘Freedom Uncut’ maakt diepe buiging voor George Michael: white men cán sing the blues

Hoe moeten we ons George Michael herinneren? De documentaire Freedom Uncut, gefilmd vlak voor zijn dood, doet een poging die vraag te beantwoorden en slaagt daar maar half in. Zullen we het daarom zelf eens proberen?

Hoe omschrijf je George Michael voor een generatie die zijn hoogdagen niet heeft meegemaakt? Harry Styles zonder de geforceerde genderfluïditeit? Robbie Williams maar dan met écht zangtalent? Justin Timberlake maar dan met betere songs? Zoiets. Alle drie mogen ze George Michael op hun blote knietjes danken dat hij de weg voor hen heeft geplaveid. Harry profiteert van het seksuele innuendo waarmee suave popsterren sinds George Michael mogen koketteren. Robbie leerde van hem hoe je als stadionact toch speels en vindingrijk kunt zijn. Justin hoe je als witte popzanger op een authentieke manier zwarte muziekgenres herinterpreteert en niet als copycat wordt versleten.

George Michael leerde dat laatste door scha en schande. In Freedom Uncut, de documentaire die vanaf morgen in de bioscoop te zien is, blijkt nog maar eens hoezeer de Britse popster op dat vlak de wind van voren kreeg. In 1989 won hij op de American Music Awards in twee categorieën die tot dan waren weggelegd voor zwarte artiesten, die van Favorite Soul/R&B Male Artist en van Favorite Soul/R&B Album. In die dagen werden de singles uit zijn waanzinnig succesvolle solodebuut Faith namelijk grijsgedraaid op de Amerikaanse zwarte radiostations. Tot verontwaardiging van sommige Afro-Amerikaanse artiesten, zo bleek. “George Michael heeft een primitieve angst bij zwarte muzikanten losgeweekt”, zo stelde journalist Nelson George het in de Los Angeles Times. “Hij doet iets wat door zwarten als onmogelijk werd geacht.”

Het is een sociocultureel knelpunt dat ook vandaag nog de meest activistische muziekfans de gordijnen in jaagt. Vraag maar aan Sam Smith. Of aan Ed Sheeran, die in 2014 de haters over zich heen kreeg toen de BBC hem de belangrijkste artiest noemde in de “black and urban music scene”.

Was George Michael een zogeheten culture vulture, iemand die aan culturele toe-eigening doet? Niet meer dan de voornoemde witte popzangers. Hij voerde zijn integriteit in elk geval hoger in het vaandel dan heel wat van zijn muzikale tijdgenoten. In de jaren 80 heerste het theater en de overdrijving in de hitparadepop, los van culturele gevoeligheden of politieke overtuiging. Heelder regimenten witte popbands staken doodgemoedereerd de zwarte funk in een flashy synthesizerjasje, van Level 42 over Madonna tot Culture Club en The Style Council. Niet elke artiest ging even oprecht of authentiek om met die zwarte muzikale erfenis.

De nodige hoon

De jonge Georgios Kyriacos Panayiotou die in de jaren 70 opgroeide in Londen als zoon van een Griekse restaurateur en een Engelse danseres kwam al op piepjonge leeftijd in aanraking met zwarte popmuziek. Hij kreeg niet alleen platen van Queen en Tom Jones cadeau, maar ook van Aretha Franklin. Ook de soul van Motown nestelde zich in de poriën van Georgios, die alles als een spons opzoog.

Je hoort het in de liedjes die hij sinds 1981 voor Wham! schreef, de popact die hij samen met zijn jeugdvriend Andrew Ridgeley uit de grond stampte. Neem de monsterhit ‘Wake Me Up Before You Go Go’: pure Motown-pop à la The Supremes. ‘Everything She Wants’ knipoogt dan weer naar de funk van Stevie Wonder of van The Commodores. ‘Wham Rap’ en ‘Young Guns’ eren de hitsige disco van Chic.

Zelfs de grijsgedraaide evergreen ‘Last Christmas’ teert op het rijke Amerikaanse soulverleden met zijn invloeden uit tedere rhythm & blues zoals die van The Temptations of The Stylistics. Of neem ‘Careless Whisper’, dat George schreef op zijn zeventiende (!) tijdens een busritje naar zijn stamkroeg: geworteld in het puberverdriet van een voorheen dik, bebrild schooljongetje dat er maar niet in slaagde meisjes te versieren – de looks van George schemerden pas na de puberteit door. En toch ligt die wereldsong gedrenkt in de melancholische levenswijsheid van een Marvin Gaye of een Luther Vandross. ‘Careless Whisper’ en even later ook ‘A Different Corner’ leverden het bewijs dat George Michael gerust verder kon als soloartiest. Getergd door de waanzin die een bestaan als tienermeisjesidool met zich meebrengt, ontbond hij Wham! in 1986.

Het megasucces van Wham! en de reputatie van de band als halfzachte meisjesidolen voorkwamen lang dat George Michael werd aanvaard als een volwaardige singer-songwriter, ook al schreef hij de bulk van zijn nummers zelf en was hij nauw betrokken bij de arrangementen en de producties. Vooral in alternatieve middens viel George Michael jarenlang de nodige hoon te beurt, ook in ons land, waar media en opiniemakers zich tot vandaag met moeite ontworstelen aan het juk van een anachronistisch rock-’n-rollsérieux. Die conservatieve reflex negeerde lang het genie van popsterren zoals George Michael, Michael Jackson of Madonna: iconen van de MTV-generatie die evenveel aandacht aan het visuele luik van hun carrière besteedden als aan het muzikale, tot argwaan van veel alternativo’s. Iemand als Prince had minder last van bovengenoemde vooringenomenheid, omdat hij zich expliciet als multi-instrumentalist profileerde en vaak genoeg flirtte met gitaarrock.

Voeg daarbij een misplaatst machismo dat de mainstream-muziekjournalistiek jarenlang in de tang had, waardoor popartiesten uit de lgbtq+-gemeenschap zelden naar waarde werden geschat. In combinatie met synthesizers of met disco werkte homoseksualiteit bij sommige hardleerse rockjournalisten als een rode lap op een stier. Pet Shop Boys hadden er last van, Bronski Beat ook, evenals de overtuigde hetero’s van Duran Duran, maar dan vanwege hun verwarrende garderobe. George Michael zou pas op latere leeftijd zijn seksuele geaardheid op gewiekste wijze in zijn voordeel kunnen uitspelen.

Opgestoken middelvinger

Hoe uitzonderlijk George Michael als liedjesschrijver is, valt vooral op in de jaren 90, meteen de periode die de documentaire Freedom Uncut uitvoerig belicht. Alleen overschaduwt zijn eigenzinnige houding tegenover de muziekindustrie de prachtige songs die hij in die tijd schrijft. Hij vertikt het nog langer in videoclips te verschijnen en hij weigert promotie te voeren voor zijn platen, tot wanhoop van zijn platenfirma Sony, met wie hij al gauw op ramkoers ligt.

De plaat die hij dan uitbrengt, het monumentale Listen Without Prejudice vol.1, is een opgestoken middelvinger naar de George Michael-karikatuur uit de jaren 80: het overgeseksualiseerde meisjesidool dat in strakke jeans met de kont moest schudden van zijn likkebaardende platenlabel. Deze keer geen opzichtige promofoto’s, maar een sobere zwart-withoes waarop publiek staat en videoclips waarin topmodellen zoals Linda Evangelista, Naomi Campbell en Cindy Crawford de hoofdrol vertolken. Die halsstarrigheid ten opzichte van een machtige platenfirma zal later andere sterren inspireren om zich te verzetten tegen hun broodheer. Zoals Prince, die kort na George in een gelijkaardige rechtszaak – in zijn geval met Warner Music – terechtkomt. Het getuigde in die tijd van veel branie en was goed beschouwd niet minder dan revolutionair.

Maar de muziek dus. Die gaat te leen bij John Lennon en kaart op overrompelende wijze het verval van de mensheid en onze planeet aan in ‘Praying for Time’. Het is een aardedonkere keuze die men niet van een popster verwacht. “The rich declare themselves poor / And most of us are not sure / If we have too much but we’ll take our chances / ’Cause God’s stopped keeping score”, zo klinkt het er zwaarmoedig. “These are the days of the empty hand / Oh, you hold on to what you can / And charity is a coat you wear twice a year.” De zanger zet er getergd onze verknochtheid aan de zeven hoofdzonden in de verf, tegen stugge akoestische gitaren en majestueuze strijkers.

The Beatles huizen ook in ‘Heal the Pain’, dat Paul McCartney later zou verleiden tot een alternatieve versie waarin hij duetteert met George. De Stevie Wonder-cover ‘They Won’t Go When I Go’ toont George Michael als begenadigd gospelzanger. In de documentaire zijn het Chic-frontman Nile Rodgers en Wonder zelf die hem de nodige lof betuigen en komaf maken met het vooroordeel dat alleen zwarten soul en gospel aankunnen. White men can’t sing the blues, zegt men wel eens. Maar George Michael kon dat wél.

Sisklanken

De uniciteit van George Michael ligt niet alleen bij zijn doorleefde, van soul doordrongen melodieën en harmonieën, maar ook in de wijze waarop hij zijn muziek uitvoerde. Luister naar zijn zangtechniek die zijn ruisende ademhaling tussen de noten dwingt. Nu teder en sensueel, dan weer vol en bezield of sacraal als in een eucharistie. Let u eens op hoe hij zijn sisklanken beklemtoonde en die in de productie aandikte zodat het lijkt alsof hij cimbalen en hihats imiteert. Dat angelieke gefluister verleent zijn muziek een onevenaarbare etherische kwaliteit.

Dan zijn er de simpele, maar krachtige teksten. Ze stoeien gewiekst met clichés zonder in vermoeiende platitudes te vervallen. Tegelijk onthult George Michael er meer over zichzelf dan de roddelpers ooit zou kunnen loswrikken. “Like all good men who swim to well / it takes all that I have just to cry for help”, uit ‘To Be Forgiven’, is een mooi voorbeeld. Bedenk erbij dat George een leven lang leed aan een verlammend minderwaardigheidscomplex en dat hij in korte tijd een resem geliefden en familieleden verloor aan de Man Met De Zeis. De daaruit volgende zielenpijn probeerde hij te verdoven met softdrugs en alcohol. Drank zou dan ook de boosdoener zijn geweest bij de hart- en leverziekten die hem fataal werden in 2016. Hij stierf te bed, alleen in zijn huis in Oxfordshire, op kerstdag.

Toiletincident

Op Older, zijn tweede meesterwerk uit de nineties, verwerkt hij de dood van zijn grote liefde Anselmo Feleppa, die overleed aan de gevolgen van aids en die George achterliet in een depressie. Het is een perfecte, onaantastbare popplaat vol geraffineerde, meticuleus geproduceerde soulpop, links van Sade, rechts van Maxwell. Older staat gek genoeg geheel buiten de tijd, ver weg van de grunge en de britpop die toen het muzieklandschap domineerden, maar ook helemaal verwijderd van de schreeuwerige eurodance waar de hitparades toen onder kreunden.

Als George Michael al een homo-icoon was in zijn periode met Wham! en dankzij zijn posterboyimago ten tijde van Faith, werd hij het dubbel en dik nadat hij zich in ’97 gedwongen moest outen. Nadat een undercoveragent hem in een openbaar toilet in L.A. betrapte op onzedelijke handelingen – uitgelokt door de flik in kwestie – stond de roddelpers klaar om hem onder de trein te gooien. De zanger counterde de tabloids door doodleuk in Amerikaanse talkshows het toiletincident te bevestigen met een je-m’en-foutisme dat zijn grootste critici de mond snoerde. De videoclip van de song ‘Outside’ speelde de arrestatie op de koop toe nog eens na met veel zelfrelativerende humor. Schaakmat.

Vanaf dat moment leek het alsof George Michael voor niets terugdeinsde en als een olifant door een porseleinwinkel sjeesde. Hij gaf in 2004 openlijk kritiek op het beleid van Tony Blair en George Bush Jr. en op hun invasie in Irak, en schreef er ‘Shoot the Dog’ over, een song die gepaard ging met een satirische animatieclip. Dat jaar beweerde hij dat het pas verschenen Patience zijn allerlaatste plaat was. In interviews kwam hij uit voor zijn verregaande marihuanagebruik. Er doken roddels op over vrijblijvende seks op openbare plaatsen, over opioïdengebruik en over een ongeluk met zijn Range Rover, in een stonede bui.

Maar die voetnoten schuwt Freedom Uncut. Omdat de film in de eerste plaats een eerbetoon is: een diepe buiging voor een artiest die verbaasd zou opkijken van de egards waarmee hij anno 2022 wordt bejegend, wrang genoeg ook soms door lieden die met hem spotten tijdens zijn artistieke hoogdagen. “It’s a cruel world, we’ve so much to lose”, zong hij in ‘You Have Been Loved’, “and what we have to learn we rarely choose.” Zo is dat.

George Michael - Freedom Uncut loopt vanaf 23/6 in de bioscoop.

Older (Expanded Edition) verschijnt op 8/7 bij Sony.