Frans Van der Aa zegt het jeugdtheater vaarwel. ‘Geef de kinderen hun geheimen terug!’

Eigenlijk wilde hij dirigent worden. Als kleine jongen stond Frans Van der Aa in het salon orkesten te dirigeren, want “muziek is de puurste vorm van voelen”. Toch werd hij acteur, met rollen in iconische jeugdseries als Kulderzipken en Dag Sinterklaas. In 2000 kreeg Van der Aa de leiding over het Gentse kleuterproductiehuis 4Hoog.

Binnenkort is hij een ‘op rust gestelde’, zo knipoogt hij, maar over de teloorgang van dat ‘voelen’ wil Van der Aa nog wel een paar dingen kwijt. Vier, om precies te zijn.

1. Fictie is interessanter dan realiteit

De jeugd slingert zich als een rode draad door de carrière van Van der Aa. Dat heeft zo zijn redenen. Van der Aa: “In de jeugdkunsten kan en mag er meer dan in de ‘volwassen’ kunst, waar de realiteit vaak primeert. Ik vind de realiteit niet zo interessant. De dadaïstische vertekening van de werkelijkheid belooft me méér dan de wereld die ik al ken.”

Het jeugdtheater wil vandaag graag de grote wereldproblemen op het podium brengen.

“Klopt, en het is niet slecht dat dat gebeurt. Alleen moet de bewustmaking van een jong publiek dieper gaan dan de confrontatie van één moment. Voorbij de analyse, tot bij het voelen. Veel thema’s in het jeugdtheater worden rationeel aangebracht, en dat levert fantastische inzichten op, maar de omweg van het voelen is minstens even belangrijk.”

Een paar jaar geleden bereikte de realiteit ook onze podium- en televisiewereld: het personage waarmee jij beroemd werd, Zwarte Piet, werd persona non grata.

“Ik heb Piet juist altijd proberen vormgeven als een fictief personage, niet als een afspiegeling van een realiteit. Er is een scène in de eerste langspeelfilm (‘Ay Ramon’ uit 2015, EC.) waarin ik zenuwachtig ben omdat ik bij ons vertrek uit Spanje ‘mijn zwarte verf’ ben vergeten. Die fantasie klopt volledig: ik ben geen zwarte, ik ben een kind dat zich schminkt, zoals alle kinderen dat doen. Er volgt een shot met Jan (Decleir, die Sinterklaas speelt, EC.), die mij lang aankijkt, en dan ongeduldig uitroept: ‘Maar dat is toch niet belangrijk?’

Ik vind de analyses van de woke-beweging niet terug in het spel van kinderen. Kinderen spelen met de vriendjes die ze hebben, dat is voor hen een evidentie. Zij zitten in die eenheid van voelen en denken. Terwijl wij als volwassenen verschil aanbrengen, verhoudingen in kaart brengen, punten uitdelen.”

2. (Eventjes) zwijgen is goud

Kinderen zijn de laatste decennia mondiger geworden, en dat kan Van der Aa alleen maar toejuichen. Lastiger wordt het wanneer ze niet alleen het recht, maar ook de plicht krijgen om te spreken wanneer ze op elk moment moeten zeggen wat ze denken en voelen. Ze worden door de volwassenen ‘veruiterlijkt’, zoals Van der Aa dat noemt.

Wat is daar negatief aan?

“Dat kinderen de kans niet meer krijgen om wat ze beleven bij zich te houden, om daar een innerlijke wereld van te maken. Het loont de moeite om de dingen in jezelf te laten rijpen. Eenmaal je ze naar buiten brengt, worden jouw gevoelens en gedachten immers iets waar iedereen – en vooral volwassenen – grip op heeft.”

Het doet denken aan wat de Koreaanse filosoof Byung Chul-Han betoogt: de moderne dwang om ‘jezelf voortdurend tentoon te stellen’ betekent de dood van de fantasie.

“Precies! Wanneer je vandaag op een trein naar gesprekken luistert, is de meest gehoorde frase ‘voor alle duidelijkheid’. (ironisch) De dingen zouden weleens níét duidelijk kunnen zijn, stel je dat eens voor! Ook een kind mag geen onbestemde of ambigue gevoelens hebben. Absolute openheid is de norm – terwijl de fantasie juist groeit in de beslotenheid, in de duisternis. Geef onze kinderen toch hun geheimen terug!”

3. ‘Intense-tijd’

Het is een observatie die het jeugdtheater overstijgt: we lijden collectief aan horror vacui, we kunnen geen leegte verdragen. Niet in onze eigen tijdsbesteding, noch in de agenda’s van onze kinderen. Maar tegenover die neiging tot ‘opvulling’ stelt Van der Aa geen leegte, maar diepgang. Van der Aa: “Veel jeugdtheatervoorstellingen bombarderen hun publiek met prikkels, maar an sich is dat niet erg. Het gaat niet om de hoeveelheid prikkels, maar om de vraag of je de kinderen raakt, en op welk niveau. Intensiteit is intense-tijd, waarbij je diep onder de oppervlakte duikt. Om dat te bereiken heb je herkenbaarheid nodig, maar ook vervreemding: een poëzie die afwijkt van wat een kind al kent of weet. En uiteraard geef je een kind de tijd om met die vreemdheid om te gaan. Dus ja, we hebben ook nood aan onthaaste voorstellingen.”

Misschien zelfs aan een onthaaste sector. De podiumsector, inbegrepen het jeugdtheater, produceert aan de lopende band. Moeten we vaart minderen?

Van der Aa: “Ik vind dat een moeilijke vraag. Toen ik dertig jaar geleden begon, was niemand met kindertheater bezig. Nu is er een ware explosie, ook commercieel: fantasie blijkt iets te zijn wat je makkelijk kunt monetariseren. De veelheid is tof, maar het gaat zelden over intense-tijd. Als je die klemtoon wilt verschuiven moeten we misschien minder maken, ja. Tegelijkertijd wil ik kunstenaars niet beknotten. Kunst is vrij, iedereen heeft het recht om te creëren wat hij wil.”

4. Volwaardige kunst

Daarmee is het K-woord gevallen. Jeugdtheater is kunst, vertrekt bij de artistieke noodzaak van een artiest maar eindigt daar niet, benadrukt Van der Aa. Van der Aa: “Je vertrekt vanuit het artistieke, maar de urgentie is veel groter dan jouw drive alleen. Je hebt te maken met een publiek van kleine mensjes die elke seconde van de dag aan het leren zijn. Uit respect voor hun leerproces heb je de opdracht hen dingen aan te reiken waardoor ze zich kunnen ontwikkelen tot weerbare mensen.”

Hoe doe je dat concreet?

“Door weg te blijven van eenduidigheid. Eenduidigheid is te weinig voor een mens, en zeker voor een kleine mens. Neem nu humor. Een kinderhand is gauw gevuld, maar een voorstelling die alleen maar grappig is spreekt een kind niet aan in zijn voelen of denken. Terwijl het die gelaagdheid nodig heeft, meer nog: het heeft er recht op. Een complexe voorstelling is voor kinderen niet moeilijk, maar juist natuurlijk.

“Ik heb ooit een week lang verscholen gezeten in de struiken bij een kleuterschool, om die klein’ mannen onbewaakt te bespieden. Wat ik daar heb gezien… Het wreedste, het mooiste, het tederste, het hardste, allemaal verzameld in die kleine lijfjes. Hoe monstrueus een mens kan zijn. Hoe liefdevol. Hoe afvallig. Door kinderen aan te spreken op al die facetten, help je hen op te groeien tot bewuste mensen. Die kunnen op hun beurt zorgen voor een betere wereld.”

Oef. Kunst als bildung, als beschavingsproject, dat is een romantische gedachte.

“Vind je dat? Beschaven is bijschaven. Een kind moet rijker, bijgeschaafder de voorstelling verlaten dan het is binnengekomen. Ik weet niet of dat een romantisch idee is.”

Kunst maakt betere mensen, en dus een betere wereld. Wat een grote verantwoordelijkheid op de schouders van jeugdtheatermakers.

“(glimlacht) Ja. Dat is het ook.”

Van der Aa’s woorden zijn nog niet koud, of het bericht loopt binnen dat 4Hoog een negatief preadvies krijgt: de beoordelingscommissie acht het huis de komende jaren niet geschikt voor subsidiëring. Ook andere Gentse jeugdtheaterhuizen als Ultima Thule en KOPERGIETERY staan in de vuurlinie. Van der Aa reageert ontzet: “Ongelooflijk. Onverantwoord. Onzinnig. Tienduizenden kleuters komen ieder jaar kijken naar 4Hoog-voorstellingen. Mijn hoofd woedt, mijn hart bloedt. Voor 4Hoog, voor de collega’s, en voor alle kinderen, die recht hebben op schoonheid en ontroering. Ik kan alleen hopen, en bidden, dat dit nog omkeerbaar is.”

Hier & daar (3+) is op tournee. 4hoog.be.