Frankrijk loopt storm voor de nieuwe Houellebecq: preekt hij ditmaal hoop of verdoemenis?

Politiek orakel of sombere seismograaf van het Franse verval? Michel Houellebecq toont zowaar ook flitsen van mildheid in zijn lijvige achtste roman Anéantir, die vrijdag op 300.000 exemplaren verschijnt. Welk onthaal valt hem te beurt?

“Ik breng slecht nieuws en boodschappers van slecht nieuws wordt zelden iets vergeven”, zo liet Michel Houellebecq zich in 1998 in Le Monde ontvallen, bij de publicatie van Elementaire deeltjes. Weinig auteurs wisten vervolgens van pessimisme zo’n lucratieve franchise te maken als de Franse onheilsbrenger (tenzij je Arthur Schopenhauer of Thomas Bernhard heet). Vier miljoen verkochte Franse exemplaren en vertalingen in 42 landen, dat is kolossaal.

Maar zwaait Houellebecq 24 jaar later het pessimisme en de nihilistische provocatie dan toch adieu? Daar lijkt het voorzichtig op in zijn nieuwe roman Anéantir, die volgens Libération “schommelt tussen tragiek en ironie, zonder de hoop te verliezen”. Le Figaro was verbluft door de lichtpunten tussen alle mistroostige bespiegelingen. “Zijn helden en personages wekken bij de lezer de gedachte: wat is de uitweg tegen de kilte van de wereld, als het niet de liefde is?” En Le Soir spreekt van “minieme maar ware sprankeltjes hoop.”

De giga-aandacht voor Anéantir, dat vanaf vrijdag in de boekhandels ligt, bewijst opnieuw hoezeer Houellebecq de accurate koortsthermometer blijft van onze condition humaine, “gevangen tussen ontspoord consumentisme en existentiële melancholie”, zoals Le Figaro het omschrijft. Elke ademstoot die de voormalige landbouwingenieur in zeldzamer wordende interviews uitblaast – meestal vergezeld van een langgerekt ‘euhm’ - wordt door zijn fans opgeslurpt als manna. Elke snipper tekst wordt herkauwd door een corpus academici.

Fascineren en derangeren

Houellebecqs morsige, onaanzienlijke verschijning blijft fascineren én derangeren: goedkope jeans en parka, een glazige, starre oogopslag, de sigaret karakteristiek tussen middel- en ringvinger, ongekamde haren. De antister die zijn boodschappen het liefst zelf doet in een Monoprix-supermarkt van het 13de arrondissement, het Parijse quartier chinois, waar hij zich in een torenflat verschanst.

Zo beroemd is Houellebecq dat hij zelfs in de Asterix-strips een plekje kreeg. Maar tegelijk lijken ambiguïteit en ongrijpbaarheid zijn grootste troefkaarten. De hyperintelligente meesterstrateeg met de underdoglook wéét hoe hij zelfs kan wegen op het Franse politieke debat: net als in Soumission, waarin hij een moslimpresident aan de macht liet komen, spelen de Franse presidentsverkiezingen (van 2027) een aanzienlijke rol in Anéantir, te vertalen als ‘Vernietigen’.

Na het visionaire Soumission, dat op 7 januari 2015 verscheen, precies op de dag van de aanslag op Charlie Hebdo, en Sérotonine in 2019 opteert de controversiële schrijver met Anéantir opnieuw voor een krachtige éénwoordtitel. Zijn uitgever Flammarion onthulde die pas op 17 december, waarna de Franse vakpers onder strikte geheimhouding een exemplaar kreeg. Toch circuleerde er spoedig een ingescande Canadese piratenuitgave, in een mum van tijd achtduizend keer gedownload.

Houellebecq himself dook op 2 december 2021 verrassend op aan de Parijse Sorbonne, waar hij zich uitvoerig en ontspannen liet ondervragen door zijn lievelingsacademica Agathe Novak-Lechevalier - al mocht Anéantir geenszins ter sprake komen. Journalisten minacht hij daarentegen, want die “hebben tegenwoordig geen niveau meer”.

Toch kiest hij zijn momenten. Op de dag dat de pers haar eerste kritieken mocht spuien over Anéantir prijkte er een uitzonderlijk interview in Le Monde. Behoorlijk verrassend, omdat de krant uit zijn gratie was getuimeld sinds topjournaliste Ariane Chemin in zijn privéleven ging spitten. Houellebecq verbood zelfs zijn omgeving mee te werken aan haar portret. Nu toonde de schrijver zich tegenover journalist Jean Birnbaum luimig. Hij poneerde zowaar “dat men met goede gevoelens goede literatuur maakt”: “Je hoeft het kwaad niet bot te vieren om een goede schrijver te zijn! In mijn boeken, net als in de sprookjes van Andersen, begrijp je meteen wie de slechteriken en wie de goeden zijn. En als er heel weinig slechteriken zijn in Anéantir, dan ben ik daar zeer blij om.”

Presidentsverkiezingen van 2027

Anéantir, zijn achtste roman, is met zijn 736 pagina’s zonder meer Houellebecqs lijvigste en meest gedetailleerde boek, “een politieke thriller die geleidelijk overgaat in een metafysische meditatie”, aldus Le Monde . Het boek lokt uiteenlopende reacties uit – van milde lof tot soms harde kritiek, al is die in de minderheid. Zo vond Les Inrockuptibles deze “heterocliete roman (...) een ontgoocheling”.

Centraal staat de 47-jarige Paul Raison, hoge ambtenaar bij het ministerie van Economie en Financiën, vastgebeiteld in een ongelukkig huwelijk met Prudence, dolend door een emotioneel niemandsland waaruit hij alsnog weet te ontsnappen. Ja, als geen ander weet Houellebecq hoe hij gedesillusioneerde protagonisten en eenlingen moet neerzetten. Raison komt opnieuw in contact met zijn door een hersenbloeding getroffen vader. En ook zijn relatie herleeft. “Deze herboren liefde, die gepaard gaat met de wederopstanding van een gelukkige seksualiteit, maar ook met de dood, is het kloppende hart van de roman”, aldus France Culture.

Opnieuw situeert Houellebecq zijn boek in een nabije toekomst, in de periode rondom de presidentiële campagne van 2027. Na twee vijfjarige ambtstermijnen van Emmanuel Macron stuiten we op een Frankrijk “in verval”, aldus de orakelende schrijver, wat Libération ertoe brengt van “een déjà-vu” te spreken.

De niet bij naam genoemde Macron – die Houellebecq ooit interviewde – wordt door een communicatieadviseur een “magnifique animal politique” genoemd, altijd bruisend en vrolijk “sinds zijn bliksemsnelle opkomst”. Maar dat Frankrijk geteisterd wordt door ongelijkheid, het langzame uitsterven van kleine steden en het platteland, en aanhoudende werkloosheid kan niemand ontkennen. “De kloof tussen de heersende klasse en de bevolking had een ongekende hoogte bereikt”, waarschuwt de verteller. En “le monde est fait de petites boules de merde”, staat er in zo’n typisch zinnetje.

In 2027 ligt links op apegapen, is het Rassemblement National van Marine Le Pen over zijn hoogtepunt heen en lokt de extreemrechtse polemist Eric Zemmour - in de echte wereld kandidaat bij de presidentsverkiezingen van 2022 - haat of bewondering uit. In het hart van de presidentscampagne bevindt zich Bruno Juge, “waarschijnlijk de grootste minister van Economische Zaken sinds Colbert”, met Raison als zijn speciale adviseur. Juge is overduidelijk geïnspireerd op Bruno Le Maire, huidig minister van Economie en een nauwe vriend van Houellebecq. Toch is het een voormalig presentator van realityshows die zich als presidentskandidaat profileert, met Juge als running mate.

Gratie

Anéantir opent met een aantal complexe cyberaanslagen via sociale netwerken, waartegen Paul Raison zich met behulp van de Staatsveiligheid moet teweerstellen. Merkwaardig is dat het woord Covid-19 of pandemie geen enkele keer valt, al snijdt Houellebecq stelselmatig kwesties aan als gezondheid, geneeskunde en euthanasie, leidend tot de scherpste passages. Hoe stellen we de dood uit? Hoe gaan we om met de dood van onze dierbaren en hoe geven we ons rekenschap van wat daarna komt? Zijn ongelovige hoofdpersonage Paul Raison ziet zich geconfronteerd met de leegte na het afbrokkelen van het rooms-katholicisme maar herpakt zich, put weer moed.

“Ze geven de roman een subliem, lyrisch einde waarin de politieke intrige vervaagt”, aldus AFP. Ook Le Soir valt die tederheid op – al is die er altijd al wel geweest: “De nutteloze wereld stort in, (…) maar misschien is er ergens een stukje geluk te vinden.” Net als France Culture: “Tussen de somberte en de melancholie schuilen momenten van gratie, van geluk, bij diverse personages.” Bref, Anéantir is een stuk milder dan de vijftig tinten pessimisme van Sérotonine.

Houellebecq blijft zijn chirurgische, ‘constaterende’ manier van franjeloos schrijven trouw, regelmatig uitmondend in passages vol grimmige, zwarte humor. Maar thematisch loopt het soms de spuigaten uit, alsof hij eindeloos Wikipedia-pagina’s doorploeterde: exposés over groene groenten, hindoeïsme, religie, satanisme, islam, zelfmoord en fellatio tot etherische oliën, tandverzorging, numerologie of de vergrijzing van Europa... Overal laat hij zijn personages hun zegje over doen.

En er zijn droomflarden, “als rustgevende intermezzo’s”, spokend door de geest van Paul. “De droom is de oorsprong van alle fictieve activiteit”, betoogde Houellebecq in Le Monde. “Ik schrijf als ik wakker word. Ik vertoef nog een beetje in de nacht, ik bewaar nog iets van de droom. Ik moet schrijven voor ik ga douchen, want zodra je je hebt gewassen hebt, is het voorbij. Dan ben je nergens goed meer voor.” Merk ook de bijna lyrische lofzang op boeken, cruciaal om je te onttrekken aan een ondraaglijke werkelijkheid. “Zolang je een boek hebt, is het oké, dan ben je gered”, lezen we. De wereld van de fictie is een veilige abri.

Niet toevallig besteedde Houellebecq deze keer uitzonderlijk veel aandacht aan de vormgeving van zijn boek, “mijn geliefkoosde object”. Hij moeide zich van nabij met de luxueus ogende, smetteloze uitgave, geïnspireerd op het fameuze White Album van The Beatles: “Een sober object, mooi en begeerlijk.”

Waarop de Franse pers smaalt dat hij zichzelf voortijdig als “klassiek auteur” afficheert en zelfs al lonkt naar de Pléiade-reeks. Le Soir merkt op dat Houellebecq na zijn Prix Goncourt in 2010 nu vooral gebrand is op de Nobelprijs. Maar of de Fransman het heerschap is dat “in de literatuur het voortreffelijkste werk in idealistische richting heeft voortgebracht”, zoals Alfred Nobel het in zijn testament vastlegde, valt sterk te betwijfelen. Daarvoor is hij nog steeds een moeilijk te overtreffen Sombermans.

Houellebecq, Anéantir, uitgegeven bij Flammarion, 26 euro. De Nederlandse vertaling verschijnt eind 2022.