‘Francis Bacon: Man and Beast’ laat je door elkaar geschud achter

Eén zeer realistisch oor. Meer is er niet om het amorfe figuur in Head I uit 1948 te identificeren als, nu ja, m-mens. Het grauwe ding heeft een scheve vissenbek waar te veel en te scheve tanden in plakken. Heel veel meer en een bedrand kan je niet opmaken uit het eerste schilderij in Francis Bacons majestueuze Man and Beast-tentoonstelling. Je kan de vieze adem van het ding nog net niet ruiken.

“Als je erover nadenkt, zijn we allemaal maar dieren”, poneerde de Iers-Britse Francis Bacon (1909-1992) ooit in een gesprek met vriend en cocurator van de tentoonstelling Michael Peppiatt. “Alleen zijn sommige mensen er zich iets meer van bewust dan anderen. Die lijken veel dichter te staan bij hun dierlijke instincten. Ik heb wellicht op een andere manier kennis gemaakt met dieren dan de meesten onder ons. Als kind was ik steevast omringd door beesten en dat zal altijd een impact blijven hebben op mijn leven.”

Dat de Royal Academy Peppiatt als een van de curatoren aanstelde is op zijn minst een goede zaak te noemen. Bacons biograaf heeft topwerk afgeleverd. Met de hoge galerijen geschilderd in tinten donkergroen, dieprood en grauw zand, passend bij het palet van de kunstenaar, en de theatrale maar subtiele verlichting is het een onberispelijke setting voor Bacons schilderijen. De tentoonstelling gaat op zoek naar een fundamenteel, maar weinig onderzocht aspect in zijn oeuvre. Bacons feilloze fascinatie voor dieren, hoe het zijn benadering van het menselijk lichaam zowel vormde als vervormde.

Bacon had inderdaad geen gewone verhouding met dieren. Hij had een zware vorm van astma en was uiterst allergisch aan alles wat op poten liep. Maar eraan ontsnappen kon hij allerminst, happend naar adem bewoog hij zich door zijn kindertijd. Hij werd grootgebracht op een hoeve op het Ierse platteland waar zijn vader een autoritaire paardentrainer was. Bacon, die als kind al lak had aan in de pas lopen, werd het mikpunt van treiterij van Eddy Bacon. Die zag zich gefaald als vader als hij naar zijn subversieve zoon keek en probeerde hem ‘te redden’ door hem af en toe te laten afborstelen door een van zijn stalknechten. Bacon ontwikkelde een verstoorde relatie met de man. Toen hij op zijn zestiende worstelde met zijn eerste homoseksuele gevoelens stuurde vader Eddy hem met de ultramasculine Cecil Harcourt-Smith naar Berlijn. In essentie om hem een lesje te leren, maar dat mislukte toen Harcourt-Smith plots gevoelens kreeg voor jonge Francis. “Na Berlijn was ik compleet beschadigd”, vertelde Bacon er later lachend over.

Masochist

De kunstenaar was op zijn minst een enigmatisch figuur te noemen. Op feestjes was hij steevast de joviale boemelaar die zijn gasten champagne trakteerde en al te graag aan gokpartijtjes deelnam. Ook was hij de man die zorg droeg voor verslaafde vrienden, hen te eten gaf en geld uitdeelde aan al wie het moeilijk had. Maar in de slaapkamer veranderde de kunstenaar in een op seksuele machtsspellen kickende masochist. Geen man van de brave huis-,tuin- en keukenbondage, maar één met lusten die gestoeld waren op ronduit gruwelijke fantasieën, voortgegroeid uit de trauma’s van zijn jeugd.

Die meedogenloosheid zie je vandaag als je naar zijn schilderijen kijkt. Hij gebruikte het als tool om zijn kunst te maken. Hoewel hij kon liefhebben, was hij onverbiddelijk voor zijn bedpartners, al zeker voor zijn vele gewelddadige ex-lieven die stuk voor stuk het bijltje legden, maar nog veel minder lief was hij voor zichzelf. Bacon haalde plezier uit ruwe seksspelletjes. Hij liet zich in de naam van de kunst het ene blauwe oog na het andere slaan. Met blinkende trots vertelde hij in interviews dat hij alweer een rijtje tanden kwijt was kwijtgespeeld na een nachtje stoeien.

Nadat hij zich in de jaren 30 op schilderkunst had toegelegd vestigde hij zich in South Kensington in West-Londen. Hij stichtte samen met Muriel Belcher The Colonoy Room in hartje Soho, een plek waar een mengelmoes van alcoholverslaafde lageklassers en geroemde Britse kunstenaars langskwam. Nog levende stamgasten zoals Maggie Hambling, artiest en vriend van de kunstenaar zijn formeel. “Bacon was één grote brok charisma. Als hij een kamer binnenwandelde, dan kon je er je ogen niet afhouden. Hij had iets betoverends.”

Bacon flirtte erop los. Getroebleerd door de mishandeling in zijn verleden ging hij steeds op zoek naar onmogelijke, bijna perverse contacten. Het zijn die beestachtige relaties die ook in heel wat schilderijen opduiken in de tentoonstelling. Zo had hij seks met de stalknechten die hem als kind hadden vernederd. Onder meer Man Kneeling in Grass uit 1952 in de tweede zaal is voortgekomen uit die onderonsjes. Een kwetsbaar, naakt figuur kruipt met voorovergebogen hoofd op handen en knieën door het gras. Het beeld heeft tegelijkertijd iets erotisch als meelijwekkends. Het figuur suggereert een onderdanigheid aan een onzichtbare sterke kracht van een geest die je misschien vaag in de achtergrond ziet.

De tentoonstelling dendert in een stevig tempo door. Een mensenhoofd met de kreet of enge glimlach van een aap, de dans tussen stierenvechter en stier, zijn lovers die op de meest absurde manier worden gecapteerd. Bacons monsters doen haasje-over in de rondgang. Bij momenten wil je rennen, nog vaker wil je wegkijken. Echt gezellig is de verzameling schilderijen in de Royal Academy niet.

Zo sloft er op een gegeven moment een uitgeputte hond naar ons toe, met hangende tong, oren naar beneden en het achterwerk gebogen. Er is uitputting te zien in elke plooi van zijn benige lichaam. Rond de hond is een varengroene cirkel getrokken, als laatste standplaats van de natuur in een prairie van leeg canvas. In de verte razen auto’s over een snelweg. Een blauwe zeestrook en een eenzame palmboom kunnen het desolate landschap niet doordringen. Dog uit 1952 vertelt ons halverwege al dat we het einde lijken bereikt te hebben.

Koorddansen

Hoewel hoogtepunten elkaar in een stevig tempo opvolgen en we deze keer echt niet kunnen kiezen wat onze absolute voorkeur krijgt, blijven we het langst hangen bij Paralytic Child Walking on All Fours (from Muybridge) uit 1961. Bacon beschrijft hoe de beweging van dieren en die van mensen voortdurend interfereren in zijn werk. Hij verwijst in zijn schilderijen vaak naar fotografische beelden. De kunstenaar was gefascineerd door het vermogen om de beweging van het lichaam vast te leggen. Fotograaf Eadweard Muybridge’s Complete Human and Animal Locomotion had een grote impact op Bacons werk. Muybridge maakte stop-motions van elementaire bewegingen van mens en dier, denk aan een wandelende hond, een man die een discus werpt of twee mannen die aan het worstelen zijn. Het door polio verlamde jongetje schiet in al zijn natuurlijke kracht boven die vele beelden uit. De beestachtige trekken van het kind trok Bacons aandacht.

Een zaal verder staan zijn stierengevechten in een rondje opgesteld. De wilde penseelstreken doen denken aan iets wat Bacon ooit tegen criticus en biograaf David Sylvester zei: “Ik wil een heel geordend beeld, maar ik wil dat het toevallig tot stand komt”. Bacon liet erg veel aan het toeval. Zo zie je de witte verfstreken die het bewegende doek van de stierenvechter moeten voorstellen bijna op het canvas gegooid worden. In veel opzichten zijn de risico’s die hij opzoekt vergelijkbaar met de risico’s die de matador neemt. Berekend, maar nog steeds roekeloos.

“Bacon zien schilderen is alsof je iemand gadeslaat die met vallen en opstaan aan het koorddansen is”, stelt hedendaags kunstenaar Damien Hirst in de BBC documentaire uit 2017 over Bacon. “De man weet duidelijk waar hij mee bezig is, toch is het telkens gokken wat zijn volgende penseelstreek wordt. Het is enorm boeiend om hem bezig te zien.”

Hirst is sterk beïnvloed geweest door de werken van Bacon. Net als vele andere Britse artiesten. Denk aan Jenny Saville. Haar vlezige schilderstijl werd vaak vergeleken met die van Peter Paul Rubens en Lucian Freud, maar zelf zegt ze vooral naar Bacon te hebben gekeken. “Francis Bacon waakt over mij als ik schilder. Dat gevoel heb ik al sinds ik op mijn 15de zijn tentoonstelling bezocht in Tate. Er hangen reproducties van zijn schilderijen verspreid over mijn atelier. In tijden dat meer afstandelijke, abstracte schilderijen de kunstwereld domineerden bleef zijn figuratieve werk dicht bij ieders hart, net zoals het dat vandaag nog steeds doet.”

Het brengt ons terug bij de tentoonstelling in Londen. De grootse opstelling laat je wat ongemakkelijk achter. Bacon zorgt ervoor dat je het vertrouwen in de mensheid, onze moraliteit en superioriteit stukje bij beetje verliest. Je kunt het aankleden zoals je wilt, maar het is zoals de kunstenaar het ooit stelde, uiteindelijk zijn we inderdaad allemaal maar dieren.

Francis Bacon: Man and Beast loopt nog tot 17/4 in de Royal Academy, Londen. Eurostar biedt een 2FOR1-korting.