Filmmaker Alex Winter mocht in de ‘kluis’ van Frank Zappa: ‘Ik was sprakeloos’

Alex Winter maakte Zappa, een twee uur durende documentaire met unieke beelden uit Frank Zappa’s beroemde ‘kluis’, die eerst met een weergaloze crowdfundingactie moest worden gered. ‘Ik was sprakeloos toen ik de kluis binnentrad.’

Al in 2014 vatte de Brits-Amerikaanse acteur en filmmaker Alex Winter het plan op een documentaire te maken over het leven van componist/gitarist/rockster Frank Zappa (1940-1993). Want, hoe vreemd het ook mag klinken, dat was ‘nog nooit gedaan’. Om zo’n project van de grond te krijgen en genoeg bijzonder materiaal te kunnen tonen, was toestemming nodig van de Zappa Family Trust, die werd bestierd door Zappa’s notoir lastige weduwe Gail en, na haar dood in 2015, door Zappa’s jongste zoon Ahmet.

“Ik was al jaren bevriend met Ahmet en vroeg hem of het zin zou hebben Gail een voorstel te doen,” zegt Winter via een zoomverbinding, waarbij ook Zappa junior is aangeschoven. “Ahmet zei: natuurlijk, waarom niet? En daarna: good luck. Vervolgens heb ik een film van een paar minuten gemaakt, die als voorbeeld moest dienen voor de toon die ik wilde zetten. Die heb ik aan Ahmet laten zien. De film ging naar Gail, die me voor een gesprek uitnodigde. Het klikte wonderwel tussen ons en zo begon een reis die uiteindelijk zes jaar zou duren.”

Het lukte Winter Gail te overtuigen door te benadrukken dat hij een film wilde maken over een componist en de ­bijbehorende persoonlijke uitdagingen van een kunstenaar in de twintigste eeuw. De film zou uitdrukkelijk niet gaan over de sappige rockverhalen. Dit vond Gail zo’n interessant idee dat ze Winter toegang verleende tot wat in de zappalogie The Vault heet – de kluis met daarin al het audio- en videomateriaal dat Zappa gedurende zijn uiterst productieve leven had vervaardigd. Meer dan duizend uur aan film, schat Winter. “Daarin vond ik vele uren aan beelden waarop Frank over zijn leven vertelde. Dat werd de drijvende kracht achter het narratief van Zappa. Toen ik The Vault voor het eerst binnentrad, was ik sprakeloos.”

“Ik zal dat moment en vooral het gezicht van Alex toen nooit vergeten”, zegt Ahmet Zappa. “Gail wist vanaf dat moment ook zeker dat hij haar vertrouwen niet zou beschamen.”

Gered door fans

Bij het betreden van The Vault gingen bij Winter ook alarmbellen af. Het rook in de kluis naar azijn, wat erop wees dat de oudste filmrollen aan het vergaan waren. Om die veilig te stellen, zette Winter een crowdfundingactie op. Die leverde dankzij de vele trouwe Zappa-fans in een ­recordtijd 1,25 miljoen dollar op. “Dat was ontroerend en inspirerend, maar ook bitterzoet,” aldus Winter. “Inmiddels was ook duidelijk dat Gail, die was gediagnosticeerd met kanker, niet lang meer zou leven.”

Ahmet: “Alle reserves die ik over crowdfunding had, verdwenen in een klap. De fans hebben het materiaal gered. Van die steun krijg ik nog steeds tranen van in mijn ogen.”

Winter: “The Vault is eigenlijk een kunstwerk op zich; de belichaming van Franks artistieke wezen. Want hij hergebruikte voortdurend allerlei opnamen en veranderde daar dan altijd weer dingen aan, met als resultaat een eindeloos web waarin alles met alles verbonden is.”

Conceptual continuity heet dat in Zappa-taal.

Zappa is een film van twee uur geworden. Had een serie documentaires niet meer voor de hand gelegen, gezien de immense hoeveelheid materiaal in The Vault? Winter: “De keuze was óf een Ken Burnsachtige tiendelige docureeks of één avondvullende film. Ik vind absoluut dat zo’n serie er moet komen, maar dat is niet hoe ik zelf werk. Bij Gail heb ik ook een movie gepitcht, geen gefilmde biografie.”

“Ik wilde een verhaal vertellen over de artistieke ideeën die Zappa dreven en hoe hij tegen alle verdrukking in zichzelf is gebleven. Dat betekende dat ik veel materiaal terzijde heb moeten schuiven, maar dat zie ik als aanscherping van een idee. Zoals Werner Herzog ooit zei: ‘We zijn filmmakers, geen garbage collectors.’ Niet dat het materiaal rommel was, maar sommige beelden passen in je verhaal en andere niet.”

Titanenwerk

Winters documentaire is het topje van de Vault-ijsberg. Ahmet: “We zijn bezig met nog minstens vijf concertgerelateerde filmprojecten, waaronder The Rage and the Fury met muziek van componist Edgar Varèse, dat makkelijk ook weer een zelfstandige docu kan opleveren. We willen twee of drie grote projecten per jaar uitbrengen. En we denken na over kortere films, die we digitaal kunnen aanbieden aan de liefhebbers. Als ik een toverstaf had, zou ik The Vault openbaar toegankelijk willen maken, bijvoorbeeld via een instituut. Maar dat zou immense kosten met zich meebrengen.”

Volgens Zappa’s zoon is er zoveel mogelijk materiaal in The Vault hersteld en gedocumenteerd. “Een titanenwerk. Daardoor kunnen we met toekomstige projecten nog veel completer te werk gaan. Er is echt zó verschrikkelijk veel. Ik ken niemand die zoveel heeft geproduceerd als mijn vader. En op een persoonlijker vlak is het heel mooi om hem te horen lachen, of films te zien waarop hij met Gail in betere tijden is te zien.”

Behalve de film zijn er nog andere releases gepland, waaronder een complete 200 Motels-box (nog dit jaar), een Bongo Fury-box (‘earmelting stuff’), een Synclavierproject ‘met een visuele component’ en nog veel meer. Ahmet: “Echt, ik kan hier makkelijk de rest van mijn leven mee bezig blijven.”

Zappa is nu te zien in de bioscoop.