‘Escape at Dannemora’: ‘Prison Break’ in het echt

Een scenarist, een fotograaf, een openbaar aanklager en Ben Stiller komen samen in een kleine stad om naar een mangat te kijken. Het lijkt de aanzet van een mop, “en dat was ook echt een probleem”, zei Ben Stiller onlangs. “Je voelde duidelijk dat mensen in dat stadje dachten: ‘Ben Stiller gaat hier langskomen om een comedy te maken en de spot met ons te drijven.’”

Het resultaat van Stillers komst naar ‘dat stadje’ Dannemora in de staat New York twee jaar geleden, is de zevendelige miniserie Escape at Dannemora. De reeks is gebaseerd op een waargebeurde ontsnapping van twee gedetineerden uit de sterk beveiligde Clinton Correctional Facility in 2015 – ze kwamen uit hetzelfde mangat gekropen – en de wekenlange mensenjacht in de dichte bossen van de staat New York, nabij de Canadese grens. De hoofdrollen worden vertolkt door Benicio Del Toro en Paul Dano als de ontsnapte mannen, en door een bijna onherkenbare Patricia Arquette – ze kwam twintig kilo aan – als Joyce Mitchell, een werknemer van de gevangenis die de twee hielp ontsnappen.

De zeven afleveringen werden allemaal geregisseerd door Ben Stiller, vooral bekend van komedies als Zoolander en Tropic Thunder. En de pittige elementen van het ontsnappingsverhaal, zoals Mitchells romantische verwikkelingen met de twee gedetineerden, lijken zich ook uitstekend te lenen voor een duistere comedy.

Maar daar dacht Stiller deze keer dus anders over. Hij levert een rauw, intens drama af dat doet denken aan de duistere thrillers uit de jaren 70. “Ik was benieuwd hoe zo'n ontsnapping eigenlijk in zijn werk gaat”, vertelt hij in zijn kantoor in Manhattan. “En daardoor kwam ik meer te weten over de dynamiek van een gevangenis en over het ecosysteem van het gevangeniswezen.”

Twee scenaristen, Brett Johnson en Michael Tolkin, waren samen aan de serie Ray Donovan aan het werken, toen de twee gedetineerden op 6 juni 2015 het hazenpad kozen. Ze waren gefascineerd door de sensationele details. David Sweat en Richard Matt, die beide vastzaten voor moord, werkten zich geduldig een weg door de muren en vervolgens ook een dikke brede stoompijp onder de gevangenis, en ze kwamen boven door een mangat in de buurt. De ijzerzagen en ander gereedschap werden geleverd door Mitchell, die aanvankelijk van plan was haar echtgenoot te vermoorden en met de twee mannen naar Mexico te vluchten, maar uiteindelijk van gedachten veranderde en een paniekaanval kreeg.

Jacht

Toen de jacht op de mannen die zomer nog in volle gang was, begonnen de schrijvers al aan het scenario te werken. Op 26 juni vond de politie Matt bij een caravan in de bossen en schoot hem dood. Sweat werd twee dagen later gevat. Mitchell en een cipier, Gene Palmer (in de reeks vertolkt door David Morse), werden gearresteerd en beschuldigd van medeplichtigheid.

De schrijvers legden Stiller een eerste versie van het scenario voor. Hij zat op het moment van de ontsnapping in Italië voor de opnamen van Zoolander 2. “Ik vroeg hen hoeveel ervan echt gebeurd was”, zegt Stiller. Vijftig procent, was het antwoord. De acteur-regisseur bedankte. “Ik wil geen dingen verzinnen”, zei hij.

Een jaar later gaven de diensten van de inspecteur-generaal van de staat New York een rapport van 150 pagina’s vrij. Het beschreef tot in de kleinste details de gebeurtenissen die leidden tot de ontsnapping alsook het lakse toezicht in de gevangenis, waardoor de gedetineerden maandenlang ongemerkt hun plannen konden uitvoeren.

“Het las als een roman”, zegt Stiller. De scenaristen troffen er gesprekken met betrokkenen in aan die beter waren dan wat ze ooit zouden kunnen bedenken. Zo herinnerde cipier Palmer zich dat hij Matt een pakje filet americain in zijn cel had bezorgd, niet wetende dat Mitchell er een ijzerzaag in had verstopt.

Gevangenen dingen geven is verboden, maar het komt vaak voor in het spel van geven en nemen tussen gevangenen en bewakers. “Ik wist dat we in een grijze zone zaten met dat vlees”, zei Palmer tegen de onderzoekers. Dat zinnetje werd een beetje een mantra achter de schermen van de serie, zegt Stiller. “Denk aan de grijze zone.”

“De nonchalance kwam voort uit hoe oud die plek was”, zegt Stiller over de gevangenis, die halverwege de 19de eeuw openging. “De regels werden al generaties lang doorgegeven. Veel van de ouders van de cipiers en hún ouders hadden er ook gewerkt.”

De regisseur en scenaristen bestudeerden de transcripties van de gesprekken met Sweat en anderen. Stiller nam contact op met Andrew J. Wylie, een openbaar aanklager van Clinton County. De twee spraken af om elkaar te zien bij het mangat. Een fotograaf die erbij was, wilde Stiller de caravan in het bos laten zien waar Matt gevat werd door de agenten, en het stukje grasland waar hij doodgeschoten werd.

“Toen was ik helemaal verkocht”, zegt Stiller. “Het was zo griezelig, die caravan en dat plekje in het bos.” Hij filmde in de caravan zelf en reconstrueerde de laatste seconden op precies dezelfde strook gras. Hij trommelde zelfs agenten op die er die dag in 2015 bij waren.

Stiller en de acteurs bezochten ook de Clinton Correctional Facility, zagen de cellen en de passage erachter waarlangs de mannen konden vluchten. Het gevangenispersoneel leek onder de indruk. “Ze zagen dat we het hele verhaal probeerden te vertellen”, zegt Stiller. “Ze vertelden honderduit over het breken van de regels.”

Strikte regels

Het bezoek aan de gevangenis was, in de woorden van Dano, “misschien wel tien boeken waard. Vanaf de eerste seconde dat je daar binnenstapt: de kilte in de lucht, de geur, de geluiden, de gevangenen die zich volgens strikte regels moeten gedragen, de grootte van de cellen.”

Het uitzicht van de gevangenis bepaalde mee de stijl van de serie, zegt Stiller. “Op zo’n plek kan het net zo goed 1950 of 1930 zijn. Of 1990. Het deed me denken aan films uit de jaren 70 die ik zag toen ik opgroeide en die altijd een referentie voor me zijn geweest.”

Hij noemt Dog Day Afternoon, Straight Time en het voor hem gedenkwaardige The Taking of Pelham One Two Three, waarin zijn vader, Jerry Stiller, een politieman speelde. “Die waren heel realistisch”, zegt hij.

De scenaristen ontdekten vers materiaal in een vertrouwd genre. “We hebben zowat elke ontsnappingsfilm gezien die ooit gemaakt werd”, zegt Johnson. “Bij bijna al die films draait de plot rond logica. Wanneer wordt de was opgehaald? Wanneer wisselen de ploegen elkaar af? Wanneer gaat de schijnwerper over de binnenplaats?” Maar de betrokkenheid van Mitchell maakte het verhaal universeler. Ze zit net zoals de gevangenen opgesloten.

“In plaats van naar een scène uit Mission: Impossible te kijken, heb je ineens het gevoel: ‘Waar ben ik hier beland?’”, zegt Johnson. “‘Zit ik vast in een job die ik haat? Een gevangenis die ik haat? Een stad die ik haat?’”

Stiller vroeg Arquette, met wie hij eerder in de komedie Flirting with Disaster had gespeeld, voor de rol van Mitchell. Ze was gefascineerd door de beruchte ontsnapping en de vrouw in het centrum ervan. “Dit is een vrouw die niet speelt volgens de algemene regels”, zegt Arquette. “Ze is geen bijster aangename persoon. Ze ziet er niet uit als een femme fatale, maar ze is er wel één. Ze komt op het einde niet opdagen.”

Arquette had ook het gevoel dat een koude en afgelegen stad als Dannemora het huwelijk tot een sleur kan maken. “Er zijn niet veel dingen te doen”, zegt ze. “Ik denk dat veel relaties daardoor in de problemen komen.”

Arquette kwam 20 kilo aan – “brood en pasta en suiker en bier” – en werkte met een dialectcoach om het nasale accent van New York-Minnesota onder de knie te krijgen dat ze Mitchell tijdens televisie-interviews had horen hanteren.

Stiller en de acteurs bezochten Sweat in de gevangenis. Dano zegt dat het hem verbaasde hoe open hij over het harde leven in de gevangenis praatte. “Je moet voortdurend op je hoede zijn”, zegt hij. “Je moet delen van jezelf afsluiten en iets beschermen.”

Sweat sprak ook over zijn relatie met Matt, de charmeur, over hoe ze Mitchell zo ver kregen te helpen en gereedschap te smokkelen, en over hoe hij met zijn technische knobbel over de uitvoering waakte. “Geen vriendschap”, zegt Dano, “maar kamergenoten die elkaar nodig hebben om te ontsnappen.”

Vreugdeloze seksscènes

Del Toro denkt dat Richard Matt het soort boef was die uiteindelijk “meer op zijn gemak is in de gevangenis” en misschien altijd wel vermoed had dat hij gevat zou worden. “Zodat hij, als hij terugkeerde, een bangelijk verhaal zou hebben om te vertellen.”

De kern van de plot, de ontsnapping zelf, draait rond de nachtelijke arbeid van Sweat met hamer en zaag. Zijn werk wordt uiteindelijk beloond op het scherm met een minutenlang tracking shot waarin de gevangene van zijn cel naar het mangat vlucht.

Tot dan focust Escape at Dannemora op de dagelijkse routine in de gevangenis – de vreugdeloze seksscènes in een voorraadruimte, het gekibbel in de wachtrij in de cafetaria, en de bedrijfscultuur die je zelfs in het kledingatelier van een gevangenis aantreft. En over de grijze zone met het vlees.

Vanaf 9/1 elke woensdag op Canvas, telkens twee afleveringen. Ook op VRT NU.

© The New York Times