‘Er is geen woord voor, tenzij: verbijsterend’: film over Amerikaanse folteringen na 9/11

Terreurverdachte Gul Rahman werd op 29 oktober 2002 opgepakt in Pakistan. Hij werd overgebracht naar een geheime gevangenis van de CIA in Afghanistan, een verlaten baksteenfabriek met als codenaam Salt Pit. Daar werd hij onderworpen aan zogeheten enhanced interrogation techniques. Die EIT’s zijn een eufemisme voor folteringen die de CIA in de jaren na Al Qaida’s 9/11-aanslagen op het WTC en het Pentagon wereldwijd begon toe te passen op terreurverdachten in geheime gevangenissen, zogeheten ‘black sites’. Op 20 november 2002 stierf Rahman aan onderkoeling nadat hij ’s nachts halfnaakt was vastgeketend aan een koude muur, terwijl de temperatuur daalde tot 2 graden Celsius. Niemand is ooit vervolgd voor zijn dood.

Pas toen later uitlekte dat er in 2005 meer dan 90 videobanden vernietigd waren van gelijklopende gewelddadige ondervragingen begon de Senaatscommissie Inlichtingen eind 2007 een onderzoek. Zo bleek uit documenten al snel dat terreurverdachte Abu Zubaydah vele keren was onderworpen aan waterboarding – verdrinkingssimulatie door water te gieten op een doek over het gezicht. Ook tientallen andere CIA-gedetineerden hadden slagen in het gezicht gekregen, werden tegen de muur gedrukt, uit hun slaap gehouden door fel lawaai en licht, of in isolatie opgesloten – soms in dozen zo groot als een lijkkist.

In opdracht van senator Dianne Feinstein beet de toen nog jonge onderzoeker Daniel J. Jones zich vast in de zaak. Zeven jaar en 6,3 miljoen doorzochte documenten later keurde de Senaat in 2014 zijn 6.700 pagina’s tellend rapport goed, waarvan slechts 712 pagina’s publiek werden gemaakt. We treffen Jones in Den Haag, in het gezelschap van regisseur Scott Z. Burns, die zijn bevindingen heeft verfilmd in The Report, naar het onthullende rapport dat nooit het daglicht had gezien als de toenmalige CIA-top zijn zin had gekregen.

Mijnheer Jones, wat was voor u het schokkendste moment tijdens uw onderzoek?

Daniel Jones: “Voor mij persoonlijk was het choquerend dat de CIA-directeur begin 2014 bij senator Dianne Feinstein kwam en haar vertelde dat ze onze senaatscomputers doorzocht hadden en zowel onze mails als onze dossiers hadden gelezen. En dat terwijl we net in de Senaat een controlecommissie hebben die moet verzekeren dat er níét gespioneerd kan worden op Amerikanen, en de wet bepaalt dat de CIA alleen maar buitenlandse inlichtingen mag vergaren.

“Ons hele onderzoek was natuurlijk choquerend. Het had toen al bijna zeven jaar geduurd. Vooral de eerste twee jaren waren we van de ene verbazing in de andere terechtgekomen. De behandeling van de 119 CIA-gevangenen was compleet anders verlopen dan wat onze commissie en vele andere controleorganen eerder te horen hadden gekregen. We achterhaalden dat minstens 39 van hen onderworpen werden aan EIT’s.”

En wat had u niet verwacht tijdens uw research voor de film, mijnheer Burns?

Scott Burns: “Zoveel was choquerend voor mij. Het feit dat de CIA besliste om Daniel te onderzoeken en overwoog hem te vervolgen, vond ik vreselijk. Het leek iets uit een Kafka-roman, waarbij iemand die gevraagd werd een onderzoek in te stellen zelf het voorwerp wordt van een onderzoek. In zijn rapport vond ik de vaststelling stuitend dat het maar liefst zes jaar duurde voor de CIA besliste om haar eigen ondervragingsprogramma te analyseren. Hun besluit was: het ondervragingsprogramma leverde géén nieuwe inlichtingen op, én ze verzuimden om daar ook maar iets over te zeggen tegen iemand. Voor mij is dat zo nalatig. Er is eigenlijk geen woord voor, tenzij: verbijsterend.”

De CIA begon het programma op voorstel van twee freelance-consultants, psychologen James Mitchell en Bruce Jessen. Ze verdienden 80 miljoen dollar om foltertechnieken toe te passen die ze vroeger educatief demonstreerden aan Special Forces, om ze te waarschuwen wat ze kunnen verwachten in landen die mensenrechten niet respecteren. Waarom keurde de CIA-hiërarchie dit snel goed, terwijl de wetenschap stelt dat gepijnigde mensen de waarheid niet vertellen?

Burns: “Een psychiater, James Gilligan, heeft dat psychologisch mechanisme ooit beschreven. Hij stelde vast dat ‘geweld een poging is om schaamte om te zetten in zelfrespect’. Mijn aanvoelen is dat de CIA én de regering van president George W. Bush zo beschaamd waren dat ze niet gehandeld hadden naar informatie in hun bezit dat Osama bin Laden de 9/11-aanslagen plande, dat ze slaaf werden van hun eigen emoties én wraakzucht. Plots werd het heel makkelijk voor hen om onze rule of law weg te gooien, samen met alle waarden waarmee ik opgroeide en die Amerika verondersteld was te vertegenwoordigen...

(pauzeert even) “Wat zeker ook meespeelt, maar waar veel mensen vandaag niet over willen praten, is dat de mensen die we ondervraagden niet blank of christelijk waren. Dat maakte het veel makkelijker om ondenkbare en onmenselijke dingen met ze te doen. Het wijst ook op een ander probleem waar wij en andere samenlevingen in de wereld mee worstelen: racisme.”

Waterboarding werd het meest gebruikt, bij enkele gevangenen tientallen keren. Er stonden altijd meerdere mensen bij, wat ook in de film wordt getoond. Waarom werd er niet geprotesteerd?

Jones: “Aanvankelijk gebeurde dat wel. We moeten terug naar het begin. Na zijn arrestatie in maart 2002 werd een gevangene als Abu Zubaydah eerst door de FBI ondervraagd. De waardevolste informatie die de CIA ooit kon gebruiken kwam paradoxaal genoeg uit deze FBI-gesprekken, die verliepen volgens report building-technieken (een vertrouwensband smeden met de ondervraagde, MR). Daarna plaatste de CIA hem in isolement gedurende 47 dagen, waarbij niemand Zubaydah ondervroeg. Op 4 augustus 2002 begonnen ze plots met de enhanced interrogation techniques. Vrijwel meteen begonnen ze met waterboarding. Uiteindelijk zouden ze hem meerdere keren bijna doen verdrinken, en dat gedurende 17 achtereenvolgende dagen (elf dagen daarvan moest hij doorbrengen in een doos ter grootte van een lijkkist, stelt Jones’ rapport ook, MR).

“Tijdens deze periode vertelden en schreven aanwezige CIA-agenten aan het hoofdkwartier dat zij wensten dat dit soort ondervragingen zou worden stopgezet. In één telegram stelden ze letterlijk dat ‘de wettelijke limiet is bereikt’. Het antwoord dat ze kregen was: zet vooral je bezwaren niet op schrift, en doe voort. Dit was een programma waar weinig mensen over wisten, maar zelfs in de kring van geïnformeerden waren er mensen die protesteerden en vroegen om overgeplaatst te worden. De vraag blijft tot vandaag waarom het zolang duurde vooraleer de CIA-top naar haar eigen vaste personeel luisterde.”

Wat is volgens u het antwoord?

Jones: “Het zou nog tot 2007 duren voor ze een interne audit deden, tot de laatste gedetineerde die de EIT’s onderging. Zijn naam was Mohammed Rahim, hij werd over meerdere periodes onderworpen aan EIT’s, en dat leverde zelfs geen enkel inlichtingenrapport op. Toen pas, na vijf jaar, zei iemand bij de Agency: we moeten een audit doen. Wat ze achterhaalden was dat deze technieken geen effect hadden, en dat ze zich moesten toeleggen op report building zoals de FBI, technieken die het leger gebruikt en technieken die andere landen gebruiken.”

Moeten psychologen Jessen en Mitchell volgens u vervolgd worden?

Burns: “Ik ben geen advocaat, maar als ik een contract zou opstellen met iemand en de diensten die ze aanboden faalden, dan zou ik minstens mijn geld terugeisen. Het probleem dat we hier hebben is dat we meer dan geld zijn verloren; we verloren het hart van ons land. Dat is moeilijk terug te krijgen.”

De foltering verhinderde paradoxaal genoeg ook de legitieme vervolging van terreurverdachten, omdat bewijs van ondervragingen onrechtmatig is verkregen. Hoopt u dat de film alsnog kan leiden tot eerlijke rechtszaken, waar ook de nabestaanden van 9/11 antwoorden krijgen?

Jones: “Ik ben heel blij dat je dit aanhaalt, want dat is een aspect dat de mensen dikwijls vergeten. De nabestaanden van de 9/11-slachtoffers hebben inderdaad nog altijd geen gerechtigheid gezien. Het eerste proces van de 9/11-hoofdverdachte Khalid Sheikh Mohammed is nu gepland voor januari 2021. We twijfelen of het zelfs dan kan beginnen. Twintig jaar later wachten de 9/11-nabestaanden nog altijd op hun eerste proces! De reden? Omdat Mohammed gefolterd is geweest, inderdaad; dat is de enige reden waarom het zolang duurt. De prijs die we daar nu dus voor betalen is uitzonderlijk hoog.

“We zien dat ook met de gedetineerden van Guantanamo Bay, waar militaire commissies zich moeten uitspreken over gedetineerden die daar vastzitten. De volledige juridische fase van de voorbije jaren daar ging over de vraag of bewijs ontvankelijk was of niet, omwille van verklaringen die tijdens, of zelfs na, foltering werden afgelegd.”

Burns: “In de film verwerk ik ook mijn persoonlijke gevoel daarover. Ik ben iemand die in Manhattan woonde, maar die maar twee weken voor 9/11 verhuisde naar Los Angeles. Ik was dus deel van de getroffen gemeenschap, en heb nog steeds een woning in Tribeca, New York, heel dicht bij Ground Zero. Het wekt woede bij me op dat we ons strafrechtelijk systeem niet kunnen gebruiken om de daders voor de rechter te brengen, omdat we onze eigen rechtsorde niet volgden! En voor wat? De EIT’s hebben geen enkele inlichting opgeleverd die we met gewone ondervragingen niet konden verkrijgen. Het gebrek aan een transparante rechtsgang voor de 9/11-nabestaanden is een van de redenen waarom ik deze film wou maken.”

Wie is er politiek verantwoordelijk voor deze knoeiboel?

Jones: “Elke president zou zeggen: the buck stops with me. Maar wat wij achterhaalden in 6,3 miljoen pagina’s CIA-documenten, is dat ze president George W. Bush bewust niet informeerden. Dat is pas voor de eerste keer gebeurd in april 2006, en op dat punt was al meer dan 95 procent van de gedetineerden door het EIT-programma gegaan. Ook buitenlandminister Colin Powell werd pas voor het eerst in 2003 op de hoogte gebracht, maar dergelijke briefings aan het Witte Huis en het justitieministerie waren zeer onnauwkeurig en de ondervragingen werden nooit in detail beschreven.”

Burns: “Ik vond het opmerkelijk dat Powell als buitenlandminister niet correct was geïnformeerd. Waarom niet? Duidelijk omdat men wist dat het tegen de wet was, maar ook omdat hij militair was. Amerikaanse militairen hebben een strenge gedragscode, die foltering illegaal maakt. Dat is eigenlijk al zo sinds onze burgeroorlog (1861-1865, MR), waar het Noorden krijgsgevangenen uit het Zuiden bewust goed behandelde.

“Ik sprak tijdens mijn voorbereiding met een Navy Seal-elitesoldaat. Die vertelde me dat hij in zijn binnenzak altijd een kaartje heeft met daarop de bepalingen van de Conventie van Genève over hoe gevangen soldaten behandeld moeten worden. Dat kaartje moet hij tonen aan vijandelijke troepen als hij ooit gevangen wordt genomen. Hoe zouden ze met hem omgaan als ze zouden weten dat wij ons boekje te buiten gingen, vroeg hij zich. Onze soldaten die op het slagveld gevangen worden genomen, dreigen de prijs te betalen voor dit ondervragingsprogramma.”

Jones: “Tijdens de Tweede Wereldoorlog hadden de Duitsers concentratiekampen, maar wij behandelden hun krijgsgevangenen goed want wij waren geen nazi’s. Wij waren anders, wij waren ‘de goeden’. Nadien hadden we Conventie van Genève, die we tijdens de Vietnam-oorlog ook toepasten op Vietcong-gevangenen. De CIA heeft dit met de EIT-ondervragingen op enkele jaren allemaal ondermijnd.”

In de film is in een van de CIA-detentiecentra gedurende een fractie een bord te zien in het Pools, de enige referentie dat er in Polen en andere landen werd gefolterd. De gevangenen werden ernaartoe gebracht met anonieme vluchten in zakenjets. Onderzoek van het Europees Parlement wees destijds uit dat er ook vier vluchten stopten in België, twee in Brussel en twee in Deurne. Kwam dat in uw onderzoek voor?

Jones: “Wij hadden als opdracht om enkel de miljoenen documenten over de ondervragingen zelf te onderzoeken, maar het klopt dat er ook sprake was van deze zogeheten rendition. Daar konden we niet naar kijken, omdat we te veel andere dingen te doen hadden, maar ook omdat er weinig bekende bestanden over waren. Het blijft wel een goed punt om onder de aandacht te brengen. In Europa is wel al fantastisch werk gedaan om de eigen aansprakelijkheid te onderzoeken.”

Burns: “Het is iets wat niet echt in deze film paste maar inderdaad belangrijk is. Ik ben blij dat u de Poolse referentie opmerkte. Kijk, wij delen doorgaans inlichtingen met onze Europese partners. Als één land met dergelijke praktijken begint, maakt het de andere medeplichtig. Hoe kun je een gevangene overdragen of inlichtingen delen als er methodes zijn gebruikt die indruisen tegen de wet van je eigen land?”

De film toont daarentegen net aan dat het delen van inlichtingen door Europese landen cruciaal was om nieuwe Al Qaida-terreurcomplotten te verijdelen.

Jones: “Daar heb je absoluut gelijk in, en dat is een belangrijk besluit van ons rapport: niet waterboarding of andere EIT’s verijdelden complotten, maar wel het samenwerken en delen van inlichtingen met binnen- en buitenlandse partners. Net de gevangenen die in Europa humaan werden behandeld, leverden waardevolle informatie op.”

Kreeg dat besluit in de VS te weinig aandacht?

Burns: “Weet je, een deel van het probleem is dat veel mensen in de VS niet meer lezen. Er is niets in de film dat je niet in het echte rapport zelf kan vinden. Ja, enkele printmedia in de VS hebben zeer goed bericht over het rapport – gedurende 48 uur. Daarna verlegde de nieuwscyclus zich weer naar elders.

“Je zag ook dat Daniel op televisie zo goed als alleen een talking head moest zijn om zijn rapport te verdedigen. De CIA stuurde tegelijk een klein leger aan talking heads over nationale veiligheid uit naar alle nieuwszenders die hun eigen verhaallijn uitlegden, en dat bleven herhalen. Zelfs tijdens mijn onderzoek voor de film bleek dat een op de twee Amerikanen nog altijd gelooft dat folteringen mensenlevens hebben gered, wat niet klopt. Zolang zoveel mensen dat verhaal blijven geloven, riskeren we ook dat men op een dag opnieuw dezelfde fouten zal herhalen.”