Eerherstel voor Whitney Houston, de tragische diva die voor het zwarte publiek te wit was

Er is een Whitney-wederopstanding gaande. Een jaar na de biografische documentaire Whitney: Can I Be Me, een biografische documentaire over de succesvolste zwarte zangeres aller tijden, verschijnt een tweede documentaire in de Belgische bioscopen: Whitney. De erfgenamen van Whitney Houston (1963-2012) maakten intussen ook bekend dat Houston binnenkort weer optreedt als hologram, nadat de Whitney-tribute The Greatest Love of All Show al twee jaar lang over de wereld heeft getoerd.

Waar komt die massale herwaardering vandaan? Allereerst: Houston heeft als megaster het poplandschap van de afgelopen decennia mede vormgegeven. Daarbij komt de fascinatie voor een grandioos talent dat, met succes als motor, op de ondergang afstevende. Net als Kurt Cobain, Amy Winehouse en Avicii werd Houston door haar roem opgegeten. En dan is er de wrange ironie: ze was een van de eerste zwarte bewoners van de pop-Olympus, maar werd desondanks beschouwd als de witste der zwarte zangeressen. Want het vlekkeloze product Houston was in de jaren tachtig ontworpen om een zo breed mogelijk en in meerderheid wit publiek aan te spreken. En dat wrong.

Ergens in het begin van Whitney doet moeder Cissy Houston een interessante uitspraak: “Als je als Afro-Amerikaan op grote schaal mainstream succes nastreefde, moest je een dubbel bewustzijn hebben.” Dat Houston een mainstreamsucces was, is zwak uitgedrukt. Ze is de zangeres met de meeste prijzen op haar naam, verkocht wereldwijd 200 miljoen platen en al haar zeven albums bereikten op zijn minst de platina status.

Whitney beschikte als geen ander over dat dubbele bewustzijn. Hoewel haar ouders niet arm waren, groeide ze op in een zwarte achterstandswijk van Newark, New Jersey. Als tiener gebruikte ze drugs die door haar dealende broers werden geleverd. De Houstons trokken uiteindelijk weg uit Newark, nadat het gezin tijdens de rassenrellen van 1967 zittend op de grond had moeten eten om niet door verdwaalde kogels geraakt te worden.

Ontdekking

Ze werd ontdekt tijdens een van de shows waarin ze optrad als assistente van haar moeder, een succesvolle jazz- en gospelzangeres (Cissy Houston leverde achtergrondzang voor Elvis Presley, Jimi Hendrix, Paul Simon en tientallen anderen). Na die ontdekking werd een andere Whitney klaargestoomd. Ze werd de belichaming van voorkomendheid en charme, de prom queen die in talkshows precies wist wanneer en hoe hard ze moest lachen. Kijk naar de albumhoes van I’m Your Baby Tonight (1990): smetteloze witte jeans, witte sneakers, kasjmier trui, schrijlings gezeten op een motor. Dit is niet the girl from the hood. Dit is de uptown girl waar Billy Joel over zong. Het parelkettinkje ontbreekt er nog net aan.

Het 22-jarige talent móest wel zo gepresenteerd worden, destijds. Dankzij MTV was muziek iets geworden waar je niet alleen naar luisterde, maar waar je ook naar keek. En de videoclipzender verdedigde zijn veilige blanke muziekkeuze met de opmerking dat het grote publiek nu eenmaal niet graag naar zwarte artiesten keek.

Moeder Cissy leverde na vele jaren zangdrilsessies het totaalproduct. Clive Davis, platenbaas van het Arista-label en Whitneys ontdekker, zorgde voor de best mogelijke verpakking. Dat resulteerde in de jaren tachtig in een ultraclean repertoire van zoete powerballads en aerobicspop. Whitney had het adembenemende talent elke noot spatzuiver te raken en je hart daarbij te missen. Er was bewondering zonder emotionele overgave. Het tijdschrift Rolling Stone, dat haar debuut Whitney Houston uitriep tot het beste album van 1986, oordeelde bij het tweede album Whitney: “Het nauwe muzikale kanaal waardoor dit talent wordt geleid is frustrerend.” Begin jaren negentig noemde de Britse krant The Observer haar technische volmaaktheid saai, “a bore”.

Geen soul

Ze zong hemels, maar niet doorleefd. Het genadeloze oordeel van een substantieel deel van het zwart Amerikaanse publiek: Whitney had geen soul. En dat oordeel werd luidkeels kenbaar gemaakt. Toen ze in 1989 werd genomineerd voor een prijs van het zwarte muziekprogramma Soul Train, klonk vanuit het publiek boegeroep. Het was een van de pijnlijkste momenten in haar carrière. De zwarte activistische dominee Al Sharpton noemde haar ‘Whitey’ Houston.

Die muzikaal haast kleurloze identiteit was één facet van het zorgvuldig uitgedachte imago, die haar minder welgevallige persoonlijke omstandigheden moest verhullen. Die jeugdvriendin bijvoorbeeld, Robyn Crawford, was ze daar niet heel erg close mee? Als er door de media werd geïnformeerd naar wat in de verte op een lesbische relatie leek, werd dat nonchalant weggewuifd: “Ach, de mensen kletsen.” Houstons latere echtgenoot Bobby Brown heeft als enige in Houstons entourage bevestigd dat Crawford een amoureuze relatie met Houston had.

En zo hield de mythe van de popprinses stand. In de jaren negentig bereikte Houston haar commerciële hoogtepunt met de film The Bodyguard (1992), waarin ze een hoofdrol speelde en de soundtrack met de megamegahit 'I Will Always Love You' zong. Dan was er ook nog My Love Is Your Love (1998). Met dat album liet Houston een zwarter, funkyer geluid horen, tot stand gekomen met hippe zwarte producers als Missy Elliott en Wyclef Jean van The Fugees. Ze kreeg er haar beste recensie voor in Rolling Stone, dat concludeerde dat Houston nu een ‘bite’ in haar stem had.

Good girl gone bad

Tegen het eind van het decennium begon de façade scheurtjes te vertonen. Good girl Whitney was graatmager geworden, zegde om de haverklap concerten en talkshows af, vertoonde bizar gedrag en wat was er met in hemelsnaam met haar stem aan de hand? In 2000 zou de zangeres optreden tijdens de Oscar-uitreikingen, maar dat werd door componist en muzikaal leider Burt Bacharach verhinderd. Tot die tijd werd het gefluisterd, maar nu klonk het steeds luider: drugs!

In een televisie-interview met Diane Sawyer van ABC News gaf een hese Houston voor het eerst toe dat haar drugsgebruik na The Bodyguard en na haar huwelijk dat jaar met Bobby Brown uit de hand was gelopen.

Er waren berichten over dagenlange braspartijen waarbij Bobby en Whitney zich in de ene vleugel van hun huis te buiten gingen aan drugs, terwijl in de andere vleugel nanny’s zich bekommerden om dochter Bobbi Kristina. De zangeres werd aangeschoten wild. Elke stand-up comedian, elk satirisch tv-programma nam een smakelijk hapje uit Whitney.

Comeback?

Amerika’s popprinses leek high naar het einde van haar carrière te strompelen. Maar na jaren van controverse scheidde ze van Brown en plande een comeback. In 2009 biechtte ze uitgebreid bij de petemoei van de Amerikaanse televisie, Oprah Winfrey. Er kwam een nieuw album uit, een wereldtournee, een nieuwe film, een poging een nieuw leven te beginnen.

De wereldtournee bleek niet de triomftocht waar ze op had gehoopt. Het regende klachten over haar stem en fans liepen weg. De zoveelste afkickpoging mocht niet baten. De drugs werden haar uiteindelijk fataal: op 12 februari 2012 verdronk ze onder invloed in een badkuip in een hotel in Beverly Hills.

En nu? Nu lijkt de herwaardering van de zangeres die braafheid combineerde met een junkiementaliteit op zijn hoogtepunt. Zelfs een dwarse popjongen als Jett Rebel heeft haar songs op zijn repertoire, bleek op het afgelopen North Sea Jazz-festival.

Het lijkt erop dat Houston nu alleen op haar merites als zangeres wordt beoordeeld. En wat je ook vindt van haar repertoire, het valt niet te ontkennen dat ze een van de beste zangeressen is geweest die popmuziek ooit heeft voortgebracht. Consistent van fluwelen diepten tot ijle hoogten. Dat haar liedjes niet geworteld zijn in een zwarte traditie, behalve haar gospelrepertoire? Het is overkomelijk. Ook al heerst in de zwarte Amerikaanse gemeenschap nog steeds het idee dat je als artiest je hele gemeenschap vertegenwoordigt – het concept van representing – de aanname dat een zwarte popartiest zich profileert als ‘een van ons’ is minder pregnant.

Gestreden strijd

Het zal ermee te maken hebben dat de stammenstrijd in popmuziek is gestreden. Een metalhead mag van Abba houden en een zwarte zangeres hoeft niet per se haar blackness te vieren. En mocht ze dat tóch willen, dan kan ze nog steeds heersen over de mondiale popwereld. Kijk maar naar Whitney’s artistieke kleindochter Beyoncé. Het zou commerciële zelfmoord zijn geweest als Whitney Houston een nummer en videoclip als Beyoncé’s Formation in de jaren tachtig had opgenomen.

Daarin schuilt een belangrijk deel van de herwaardering: er is een breed gedragen besef dat er zonder Whitney geen Beyoncé zou zijn. Want zoals Michael Jackson als MTV-breekijzer fungeerde voor zwarte muziek in het algemeen, zo gooide Whitney Houston het clipkanaal open voor zwarte zangeressen. Souljazz-zangeres Anita Baker gaf onomwonden toe dat zij en haar vrouwelijke collega’s dankzij Houston meer airplay kregen.

Zo bezien is Houston niets minder geweest dan een popmartelaar. Een icoon die te veel betekende voor te veel mensen en daaraan onderdoor ging. Voor Clive Davis was ze de ultieme ontdekking. Voor haar familie was ze een aangename bron van inkomsten. Voor de zwarte zangeressen na haar een lichtend voorbeeld, en voor haar fans een popprinses. Misschien hield Whitney niets meer over voor zichzelf. Onder de knoet van de roem en een dwingend imago moest de persoon Whitney Houston de ster Whitney Houston te vaak voor laten gaan. Als je met de kennis van nu het interview met Diane Sawyer uit 2002 terugziet, valt er één ding op. Op de vraag van Sawyer welke drug voor haar het grootste kwaad betekende, gaf Houston een antwoord dat indertijd als een uitvlucht klonk, maar nu als tragisch zelfinzicht. Houston zei: "De grootste duivel voor mij, dat ben ik zelf." En met een stralende glimlach knoopte ze een strik om haar ellende.

Whitney is nu te zien in de bioscoop.

Wie was Whitney?

Gedurende haar hele carrière werden beeld en geluid van Whitney Houston zorgvuldig op elkaar afgestemd. Het publiek kreeg een consistent totaalpakket gepresenteerd. Drie verschillende Whitney’s besproken aan de hand van drie videoclips.

How Will I Know (1985)

In een video vol snoepkleurtjes stapt ze rond op ranke benen als een hinde. Het grijze glitterjurkje doet denken aan een bibliothecaresse op een cocktailparty: sexy en degelijk tegelijk. Mocht Whitneys verschijning toch onkuise gedachten oproepen, dan herinnert die belachelijk grote strik in haar haar wel aan haar onschuld. Ze kijkt schalks om een hoekje, knijpt haar ogen dicht van plezier. Dit is je buurmeisje dat in de Joepie een glamour make over heeft gewonnen. En ze zingt over bakvissenbesognes: hoe weet je nu of een jongen je echt leuk vindt? Maar ze is in alles zó vanzelfsprekend, dat ze heerst over de elektronische begeleiding. Er is een moment waarin de obligate eighties saxsolo inzet, op precies dezelfde noot die Whitney zingt. En heel even denk je, wie wint er in volume?

I Will Always Love You (1992)

Recht voor zijn raap zingt ze het. ‘Het maakt me niets uit wat jij doet. Ik blijf altijd van je houden.’ Het meisje is een zelfverzekerde vrouw geworden. Zo zelfverzekerd dat Houston op niets anders dan haar eigen stembanden vertrouwt, in de eerste 45 seconden van haar allergrootste hit. Het eerste couplet van I Will Always Love You, uit haar debuutfim The Bodyguard, fluisterzingt ze moederziel alleen. Daar staat ze, ze kan niet anders. Is er een betere manier om ingetogen kracht uit te drukken? Maar hoe zorg je dat het clipje over de jonge vrouw die is uitgegroeid tot een diva ook promotie maakt voor de film? Dan zet je een mijmerende Houston op een stoel die beelden uit de film voor zich ziet, als waren het bitterzoete herinneringen. Simpel en effectief.

My Love is Your Love (1998)

Pijpenkrulletjes als namaakdreadlocks, een stoere leren jas, een relaxte backbeat: Houston doet hier een Lauryn Hilletje. Hill was de zangeres van de populaire hiphopgroep The Fugees die twee jaar eerder succes had met het album The Score. Je weet natuurlijk wat je krijgt als je Wyclef Jean, een ander lid van The Fugees, vraagt om het liedje voor je te schrijven. Houston probeerde het zwarte publiek dat haar te clean vond, voor zich te winnen. De diva werd een beetje street. En het lukte. Al voelt de video met Whitney in een geïmproviseerd straatfeestje net even te bedacht.