‘Dummy’ van Portishead: een koude plaat als een warm deken tegen eenzaamheid

Veel kouder dan Dummy wordt een plaat niet. Toch is het debuutalbum van Portishead de ideale metgezel in tijden van isolatie. De triphopband uit Bristol maakte in 1994 de soundtrack bij een lockdown die pas 26 jaar later kwam.

Laat ik dit stuk even beginnen met een oefening in verbeelding. Sluit uw ogen en beeld u een stadje in aan de westkust van Engeland: zie het als een plek waar verlatenheid het straatbeeld bepaalt en een niet-afgeroepen lockdown een permanente levenswijze is geworden. Beschouw het als een plaats waar de hemel altijd grijs is en het weerbericht elke dag bestaat uit miezerende regen. Denk aan een industriële ruïne waar vergane glorie triomfeert.

Ik ben nog nooit in Bristol geweest, maar dat is hoe ik mij die stad voorstel. Dat beeld is opgetrokken uit de klanken van het magistrale Dummy. Het debuutalbum van Portishead – de band noemde zich naar hun ‘dreary home-town’ in de buurt van Bristol – vormt nu, ruim 26 jaar na de release, de eigenaardige soundtrack bij mijn persoonlijke quarantaine in een Brussels appartement.

Terwijl de laatste weken, vooral na avondval, de stilte terugkeert in mijn anders zo luidruchtige straat, is muziek mijn voornaamste bron van troost. Soms is dat vrolijke en opwindende muziek, zoals Different Class van Pulp, als antidotum tegen het vaak deprimerende nieuws op deze krantenpagina’s. Soms is het snelle, agressieve muziek, zoals Songs for the Deaf van Queens of the Stone Age, als een opgestoken middelvinger naar dat klotevirus. Maar meestal zijn het de ietwat droevige tonen van Portisheads Dummy, als een soort aanvaarding van de vaak troosteloze situatie.

De Griekse filosoof Aristoteles schreef dat een tragedie als doel had om gebeurtenissen te tonen die “medelijden en angst opwekken, om op die manier de catharsis van die emoties te bekomen” bij het publiek. Door mee te leven met geënsceneerde tragische gebeurtenissen, konden toeschouwers zichzelf “zuiveren” van die tragische emoties. Dat is exact wat Dummy doet: er zijn nauwelijks platen die meer kilte, vervreemding en eenzaamheid uitademen, maar door hun luisteraars in die poel van droefenis onder te dompelen, weet Portishead hen van die emoties te bevrijden, en meer zelfs, te troosten.

Dummy is de mooiste muzikale tragedie die ooit werd gecomponeerd.

Ongeëvenaard

Muzikaal gezien valt er op het debuut van de inmiddels iconische triphopband weinig af te dingen: dat hoeft nauwelijks nog een betoog. Al bij de release omschreef NME deze plaat als “een subliem debuutalbum – but so very sad.” Sindsdien is het aanzien van Dummy alleen maar gegroeid, en terecht: ook meer dan een kwarteeuw later is de eigenaardige combinatie van catchy samples, jazzy drums, futuristische synths en koude gitaarlicks ongeëvenaard. Het is geen toeval dat het meest briljante dat Alex Callier ooit heeft gedaan erin bestond de baslijn van ‘Glory Box’, de slotact van Dummy, te recycleren in Hooverphonics ‘Mad About You’.

Elk nummer op Dummy bestaat uit gelaagde en vaak eigenaardige composities: al van bij de eerste tonen van opener ‘Mysterons’ besef je dat je naar iets unieks zit te luisteren, als een eenzame gitaar begint te walsen met pulserende drumroffels en een synthesizer-motiefje dat uit een sciencefictionfilm lijkt te komen. Nu eens, zoals op het schitterende ‘Wandering Star’, wordt de muzikale structuur helemaal uitgebeend, tot er alleen een repetitieve bas overblijft, dan weer, zoals op het onheilspellende ‘Pedestal’, komt een verloren gelopen trompet de compositie binnengewaaid.

Die arrangementen zijn het geesteskind van Geoff Barrow, het brein van Portishead. Maar het is Beth Gibbons die het kloppende hart van de band vormt. Het emotionele bereik van haar zangpartijen is ongehoord: nu eens klinkt haar stem als een zacht kussen (‘It Could Be Sweet’), dan weer als een wanhoopskreet (‘Sour Times’). Maar het mooist klinkt ze op ‘Roads’, het onbetwistbare hoogtepunt van Dummy.

“Ooh, can’t anybody see / We’ve got a war to fight”: met die woorden betovert Gibbons haar luisteraars aan het begin van ‘Roads’. Ik moet eraan denken als ik zuchtend aanhoor hoe politici oorlogsjargon gebruiken om de coronacrisis te bekampen, maar voor Gibbons lijkt het al een hopeloze zaak: “How can it feel this wrong?”, zingt ze, en even later: “I feel, no more can I say / Frozen to myself / I got nobody on my side / And surely that ain’t right”.

De teksten van Gibbons zijn vaak even hermetisch als de zangeres zelf, die zich tijdens concerten over haar microfoon buigt, met gesloten ogen en een smeulende sigaret, onbereikbaar voor haar fans. Maar als ‘Roads’ ergens over gaat, is het over verlatenheid.

Het is een triest nummer, maar het is ook de enige track waarop een strijkersarrangement te horen is, die zowel de zangeres als haar publiek aan het eind komen troosten - check zéker ook de live-versie op Roseland NYC. Dit is Portishead op z’n best: een song over eenzaamheid die zijn luisteraars eraan herinnert dat ze niet alleen zijn; dik vijf minuten koude muziek die zich uiteindelijk toch als een warme deken om de schouders van de toehoorder slaat.

Het zijn de mooiste vijf minuten die een mens, opgesloten in zijn eigen isolement, kan beleven. En ze staan op een plaat die je, in tijden van uitzichtloosheid, van al je donkere gevoelens weet te zuiveren. Van catharsis gesproken.