‘Dit is geen modegril, lgbtq+ is gewoon iets van alle tijden’

Zondaars die in de krochten der hel geworpen worden omdat ze sodomie gepleegd zouden hebben. De versmelting van een nimf en een godenzoon tot één androgyn figuur. Met een nieuwe museumtour toont het MSK in Gent de vaak vergeten lgbtq+-verhalen die je in hun collectie vindt. ‘Deze tour is geen modegril, lgbtq+ is gewoon iets van alle tijden.’

Een imposant kunstwerk dat voornamelijk gekleurd wordt door een overvloed aan athletisch mannelijk naakt. Bovenaan het beeld van een serene hemel met een alziende Jezus-figuur die neerkijkt op een woelig helletafereel. Kunsthistorici en cocurators Jonas Roelens en Thijs Dekeukeleire houden halt bij Het laatste oordeel van de Vlaamse schilder Raphaël Coxie. “Een kunstwerk met een sterke Gentse invloed”, steken ze van wal. “Het hing vroeger in de stadshal als een soort waarschuwing voor Gods finale oordeel. In het laatmiddeleeuwse Gent zijn er tientallen mannen geëxecuteerd die zich bezondigd zouden hebben aan sodomie – homoseksualiteit, maar ook masturbatie en orale seks bijvoorbeeld. Dat zien we onderaan terug. Het werk moest de toeschouwers op het rechte seksuele pad houden.”

Het is slechts een van de vele thema’s dat volgens het Gentse Museum voor Schone Kunsten (MSK) jarenlang onopgemerkt aan hun muren hing. “In bepaalde werken uit onze vaste collectie gaat een gelaagde queer thematiek schuil”, vertelt Bart Ooghe, hoofd publiekswerking van het museum. “We werkten tijdens de voorbereiding nauw samen met de lgbtq+-gemeenschap.Zo goed als elke letter van dat woord werd vertegenwoordigd door personen die de kans om een bijdrage te leveren aan de rondleiding. Dat zorgt voor een genuanceerder beeld bij bepaalde werken, omdat iedereen in zijn unieke leefwereld zit. Iemand die zich identificeert als non-binair ziet bijvoorbeeld andere dingen dan een lesbische vrouw.”

Geobjectiveerd

Roelens en Dekeukeleire zijn al van meet af aan nauw betrokken bij het project. In een zee van gespierde adonissen, begeerlijke nimfen en onverbiddelijk ogende heren selecteerden zij elementen die de bezoeker aanzetten tot nadenken. “Maar je mag het allemaal niet vanuit een te hedendaags standpunt bekijken”, waarschuwen ze. “Je moet de historische eigenheid in je achterhoofd houden. De mentaliteit van mensen evolueert. Wat vandaag gezien wordt als homo-erotisch was dat vroeger misschien niet en vice versa. We willen met deze tour niet zeggen dat iets zo is, maar wel dat het zo gezien kan worden.”

De curators wijzen naar het schilderij dat naast dat van Coxie zowaar op een postkaart lijkt. De man van smarten van Maarten van Heemskerck beeldt Jezus af tijdens zijn hemelvaart. “Net zoals in het werk van Coxie ligt ook bij van Heemskerck in De man van smarten de focus op het gespierde, mannelijke lichaam. We zien een Jezus-figuur die eigenlijk al bijna verheven is tot een soort lijdende Hercules. Onder zijn weinig verhullende lendendoek zou weleens een erectie kunnen schuilgaan. In dit stuk is er dus een subtiele sublaag aanwezig.”

Maar je moet de kunstenaar wel van zijn kunst kunnen loskoppelen, zeggen Roelens en Dekeukeleire. “Het mannelijk lichaam is door de tijd heen enorm vaak verbeeld én geobjectiveerd in de beeldende kunsten, maar dat zegt niets over de meester zelf. In deze tijden is er te vaak sprake van een te sterke binariteit: je bent hetero of je bent homo. Een schilder die een mannelijk lichaam op een bijna sensuele manier afbeeldt, zal wel homo zijn, zullen de meesten denken, maar dat is niet zo.”

Begeerlijke nimfen

De curators selecteerden twaalf werken met een queer thematiek. Ze kozen hierbij ook bewust voor het werk van vrouwelijke kunstenaars. Elisa De Gamond heeft in Verdwaalde nimf uit het gevolg van Diana het mythische wezen op een respectvolle manier afgebeeld. “Vroeger was het voor vrouwen sowieso minder vanzelfsprekend om andere vrouwen geseksualiseerd weer te geven. Met de link naar Diana is er een soort lesbische dubbellaag in het werk verweven. We zien de Romeinse jachtgodin namelijk steeds vergezeld van haar groepje trouwe nimfen, die mannen afzweren.”

Naast Diana’s nimf kan de bezoeker ook kennismaken met Salmacis. Volgens de Griekse mythologie werd zij halsoverkop verliefd op de betoverende Hermaphroditus. De goden lieten het paar versmelten tot één wezen: tussen man en vrouw in. “Geslachtsvariatie en genderidentiteit staan hierin centraal. Dat speelt naast geaardheid ook een belangrijke rol in de rondleiding. Hermaphroditus werd een symbool voor wat vandaag te boek staat als intersekse. De kunstenaar toont geen duidelijke primaire geslachtskenmerken, zodat de twee al op elkaar lijken voor ze versmelten.”

“Dit is dus ook geen concept dat we pas vandaag op ons bord gesmeten krijgen, maar we moeten ons wel bewust zijn van de terminologie. Het afgeleide woord ‘hermafrodiet’ is vandaag niet langer gangbaar.”

Een unicum

Volgens het MSK schuift het met deze rondleiding een uniek concept naar voren in ons land. In het buitenland organiseerden het Londense Victoria & Albert Museum en het Amsterdam Museum gelijkaardige initiatieven die allebei op veel enthousiasme konden rekenen. Volgens Ooghe hielpen de gesprekken met deze musea om de Belgische tour mee vorm te geven. “Ook in België moeten de verhalen van de gemeenschap verteld worden. We willen hierbij benadrukken dat een tour als deze geen modegril is. Lgbtq+ is iets van alle tijden, het is iets des mensen. Daarbovenop willen we de bezoeker ook gewoon iets bijbrengen of hen wijzen op zaken waar ze misschien nog niet eerder bij stilstonden. Het maakt bij deze tour dus eigenlijk niet uit of je tot de gemeenschap behoort of niet.”

De lgbtq+-tour van het MSK vinden plaats op 12, 19, 26 februari, 5 maart en op aanvraag.