“Dit is een schandaalstuk. Het jaagt mensen schrik aan”

“Ik was overtuigd van mijn onschuld. Ik dacht dat het om een vergissing ging, en dat de carabineros dat snel zouden beseffen.”

Het is 17 juni 2013, en in Pudahuel, een gemeente bij de Chileense hoofdstad Santiago, wordt Jorge Mateluna tegengehouden door de Carabineros de Chile, de Chileense federale politie, die een controle uitvoert. Hij toont zijn identiteitskaart, maar wordt gearresteerd: hij wordt verdacht van medeplichtigheid aan een bankoverval die luttele ogenblikken eerder plaatsvond. Anderhalf jaar later wordt hij veroordeeld tot een gevangenisstraf van zestien jaar.

Zonder rechtstreeks bewijs. En na een proces dat gekenmerkt wordt door onregelmatigheden. “Als men de waarheid had gevolgd, hadden ze me diezelfde dag nog moeten vrijlaten”, vertelt Mateluna per mail aan De Morgen. “Wat verschrikkelijk is, is niet zozeer dat er een vergissing is gebeurd, maar dat ze die vergissing hebben volgehouden, dat ze hun fout nooit hebben rechtgezet.”

Kort voor zijn arrestatie werkte Mateluna mee aan Escuela, een voorstelling over jeugdige rebellen die de dictatuur van Augusto Pinochet omver willen werpen. Escuela werd geregisseerd door Guillermo Calderón, die na de arrestatie en veroordeling van Mateluna prompt met het levensverhaal van zijn vriend en medewerker aan de slag ging. Het resultaat heet simpelweg Mateluna en is dit weekend te zien in de Brusselse KVS.

“Een schandaalstuk”, zegt Calderón daar zelf over. “Het jaagt mensen schrik aan.” Na de première van de voorstelling in Santiago bracht de voorstelling heel wat reactie teweeg, legt de regisseur uit. “Wat ze ons het meest kwamen vragen, is: hoe is zoiets mogelijk?”

Kafka

Wie zich verdiept in de situatie van Mateluna merkt al snel dat er meer aan de hand is dan een gerechtelijke dwaling. De twee andere veroordeelden werden gearresteerd na een achtervolging: de ene had een schotwond, de andere had zo maar even een tas bij met 53 miljoen Chileense peso’s – een kleine 70.000 euro. Beiden bekenden de feiten, zo blijkt uit informatie die de actiegroep Mateluna Inocente verzamelde. Mateluna zelf werd even verderop aangehouden. Hij had 41,000 peso’s op zak, omgerekend zo’n 54 euro. Hij werd niet herkend door de sleutelgetuige in de zaak, en een politiekapitein gaf achteraf aan de rechter toe dat hij een fout had gemaakt in een officieel verslag.

Dat ging zo: bij een line-up herkende een getuige ‘nummer 5’ – een zekere Alejandro Astorga – als een van de overvallers. In het verslag werd echter ‘nummer 4’ genoteerd – Jorge Mateluna. “Fue un error”, zei de kapitein later tegen de rechter. “Het was een vergissing.” Toch wordt Mateluna veroordeeld tot 19 jaar cel. Later wordt die straf bijgesteld naar 16 jaar.

“Als iemand je van iets beschuldigt, is het aan die persoon om je schuld te bewijzen”, stuurt Mateluna ons vanuit de streng beveiligde Cárcel de Alta Seguridad. “Er is geen enkel bewijs dat me linkt aan de feiten. Deze zaak en dit oordeel hebben iets heel kafkaiaans. In het vonnis citeren ze ‘fotografisch bewijs, opgenomen video’s en ander technisch-wetenschappelijk bewijs’. Maar niets daarvan toont dat ik iets met die misdaad te maken heb. Meer zelfs: veel van die ‘bewijzen’ tonen aan dat ik er niets mee te maken had. De rechters vermelden zelfs niet precies hoe mijn betrokkenheid is bewezen. Ze hebben zich laten meeslepen door vooroordelen.”

Terrorisme en fascisme

Die vooroordelen vloeien voort uit Mateluna’s geschiedenis. Jorge Mauricio Mateluna Rojas, zoals zijn volledige naam luidt, is amper twaalf jaar wanneer hij zich in 1986 aansluit bij de Juventudes Comunistas de Chile. De jeugdvleugel van de communistische partij in Chili is dan een van de belangrijkste verenigingen die het verzet tegen de dictatuur van Augusto Pinochet leiden.

Twee jaar later maakt Mateluna de overstap naar het Frente Patriótico Manuel Rodríguez, dat gewapend verzet organiseert. In 1986 hadden ze geprobeerd Pinochet te vermoorden. De organisatie was ook verantwoordelijk voor ontvoeringen en bomaanslagen, gericht tegen sympathisanten van het regime. De VS en het Verenigd Koninkrijk, die Pinochets dictatuur steunden, beschouwden het Frente Patriótico als een terroristische groepering. “Het was een tijdperk waarin veel jongeren van mijn leeftijd te vroeg hun kindertijd achter zich lieten”, zegt Mateluna vandaag. “Om inspanningen te leveren voor een betere wereld, zonder dictatuur, in vrijheid.”

In 1992 – Mateluna is dan achttien jaar, en Pinochet is twee jaar eerder afgetreden als president – wordt hij gearresteerd in het kader van de anti-terrorismewet. Hij wordt veroordeeld omdat hij deel uitmaakte van een gewapende, terroristische organisatie, en zal twaalf jaar in dezelfde gevangenis zitten als nu. In 2004 gaat hij 74 dagen lang in hongerstaking, en dankzij een nieuw gestemde wet verleent de toenmalige president, Ricardo Lagos, een pardon aan Mateluna en een aantal van zijn kompanen.

“Vandaag is het gevangenisleven helemaal anders”, vindt Mateluna. “Vroeger had ik het gezelschap van mensen met wie ik mijn idealen deelde. Vandaag zit ik in een heel andere gevangenisrealiteit. De waarden zijn anders, de regels zijn anders.” Toch speelt zijn verleden een rol bij zijn veroordeling, meent hij. “Ik ben er zeker van dat, als ik niet bij het Frente Patriótico betrokken was geweest, ik zelfs niet was aangehouden toen de carabineros die identiteitscontrole uitvoerden. Mijn verleden werd vanaf minuut één publiek gemaakt en werd het onderwerp van de berichtgeving in de massamedia. Die sensatiezucht, en die vooroordelen, hebben ook hun weg gevonden naar de rechtszaal.” Mateluna omschrijft zichzelf als ‘een politiek gevangene’.

Chili mag dan al bijna dertig jaar bevrijd zijn van de dictatuur, maar de schaduw van Pinochet is nog steeds aanwezig, vindt Calderón. De nieuwe Chileense president, Sebastián Piñero, oogstte bij zijn aantreden kritiek toen hij als minister van Binnenlandse Zaken een voormalige supporter van Pinochet aanduidde. “De neoliberale economie en de politieke instellingen van de dictatuur blijven aanwezig in een realiteit die onrechtvaardig en ondemocratisch is”, zegt Calderón. Bovendien stamt de Chileense grondwet, die na het einde van de dictatuur wel werd aangepast, nog steeds uit het tijdperk van het Pinochet-regime. “De regering gelooft dat ze problemen kan oplossen met geweld en repressie. Je kunt zeggen dat het fascisme nooit helemaal is verdwenen.”

Politiek theater

Op het moment van zijn arrestatie na de bankoverval is Mateluna nochtans niet meer betrokken bij groeperingen als het Frente Patriótico, ook al heeft hij nog contacten met oude kompanen – “er zijn vriendschapsbanden die langer duren dan de tijd die je bij een organisatie doorbrengt”. In de gevangenis legde hij zich toe op zijn studies, sociologie en kunsten, die hij, eenmaal vrijgekomen, voortzette. Uit die inspanningen vloeide NovoSur voort, een productiebedrijfje voor documentaires. Via een bevriende acteur komt hij in contact met Guillermo Calderón, die op dat moment werkt aan een voorstelling over linkse activisten die de wapens opnemen tegen het regime.

“Guillermo vroeg me om mijn ervaringen als anti-dictatuurstrijder met hem te delen”, schrijft Mateluna ons. “Het leek me een mooie manier om de duizenden jongeren te erkennen die anoniem, in een donkere periode van onze geschiedenis, hun leven compromitteerden om gerechtigheid en vrijheid te bekomen.” Calderón herinnert zich nog dat Mateluna naar de première van Escuela kwam. “Het was de laatste keer dat ik hem in vrijheid zag.”

Voor de regisseur was het “een shock”, toen hij hoorde van Mateluna’s arrestatie. De twee zijn sindsdien wel een schriftelijke correspondentie begonnen. Calderón bezoekt zijn vriend ook regelmatig in de gevangenis, en onderhoudt contacten met Mateluna’s vrouw en kinderen. En hij zette zich aan een nieuwe voorstelling, Mateluna dus. “De wreedheid van Jorge’s realiteit laat ons geen andere keuze”, verklaart Calderón. Hij omschrijft Mateluna onomwonden als ‘een politieke voorstelling’. “Het werk vertrekt vanuit de idee dat het mogelijk is om de onrechtvaardigheid tegenover Jorge te veranderen. Ons doel is om Jorge te bevrijden. Het is meer dan zomaar een kunstwerk. Ik wil dat dit theater een politieke zaak dient.”

Mateluna zelf put er hoop uit, laat hij ons nog weten. “Het werk van Guillermo is een injectie van energie, een collectieve omhelzing voor iedereen die overtuigd is van mijn onschuld. Dat geeft hoop.” En telkens Mateluna weer op tournee vertrekt, krijgt de hele ploeg een kaartje van Jorge. “Dat lezen we in groep”, zegt Calderón, “telkens voor we het podium opgaan.”

Inmiddels lijkt het politieke toneelstuk ook de eerste vruchten af te werpen. “In de loop van de komende weken komt zijn zaak opnieuw voor het Hooggerechtshof in Chili. Dat is een grote verwezenlijking. Het blijft onze droom om hem vrij te krijgen.”

De voorstelling speelt op 1 en 2 december in KVS, Brussel