De wijze raad van sterauteur Ian McEwan: "Vertragen en inzoomen!"

Passa Porta onderzoekt de relatie tussen literatuur en (onze) tijd. Een kolfje naar de hand van de Britse auteur Ian McEwan (°1948). In zijn werk duiken vaak hedendaagse thema's op: euthanasiewetgeving in Amsterdam, terreurdreiging in Zaterdag, klimaatverandering in Solar.

In zijn meest recente roman, De kinderwet, schetst McEwan het volgende probleem. Een minderjarige jongen lijdt aan leukemie en maakt alleen kans te overleven als hij een bloedtransfusie ondergaat. Maar hij is Jehova's getuige, en zowel zijn ouders als hijzelf weigeren de bloedtransfusie. Het ziekenhuis dat de jongen behandelt, stapt naar de kinderrechter: de artsen willen toestemming voor gedwongen behandeling.

Het morele dilemma is duidelijk: hoever mag de seculiere staat gaan in het inperken van de vrijheden van het individu?

"Mijn eigen opvatting", zegt McEwan, "verschilt niet veel van hoe de gemiddelde taxichauffeur erover denkt: je kunt een kind niet laten sterven vanwege het geloof van zijn ouders. Maar die opvatting op zichzelf interesseert me niet zo. Ik zie de roman niet als een medium om een bepaald standpunt mee te verkondigen. Wat ik veel interessanter vind, is het probleem zo goed mogelijk verkennen. Mij ging het niet eens zozeer om het geloof van de Jehova's getuigen, maar meer om ideeën die heel veel mensen op onze planeet koesteren over het hiernamaals. Die ideeën zijn niet onderhandelbaar, er valt niet tegenop te boksen met argumenten.

"Toen ik research deed voor dit boek, hoefde ik niet eens ver te zoeken: er kwamen geregeld Jehova's getuigen aan de deur. Ik legde ze dan het dilemma voor: stel dat uw kind een bloedtransfusie nodig had om te overleven, wat zou uw positie dan zijn? En in alle gevallen luidde het antwoord: die bloedtransfusie zouden wij weigeren. Als ik dan doorvroeg, zeiden ze: wij denken hier gewoon fundamenteel anders over, want u ziet de dood als het einde, maar wij zien de dood als het begin. Tja, ga daar maar eens tegenin."

undefined

Literaire quarantaine

McEwans aanpak is tekenend voor hoe er in de Angelsaksische wereld wordt omgegaan met 'onze tijd' als onderwerp van literatuur. Britse en Amerikaanse schrijvers zijn niet beschroomd om actuele gebeurtenissen of de recente geschiedenis in hun romans toe te laten. In het Nederlandse taalgebied, daarentegen, laait eens in de paar jaar de discussie op over 'meer straatrumoer in de literatuur'. Onmiddellijk beginnen dan allerlei schrijvers woedend te steigeren, een fenomeen dat Joost Zwagerman ooit 'de literaire quarantaine' doopte.

"Het is mij wel vaker opgevallen", zegt McEwan, "dat met name op het Europese vasteland schrijvers terughoudend zijn om zich in te laten met de moderne tijd. Toen ik eind jaren tachtig in Berlijn verbleef om research te doen voor mijn roman De brief in Berlijn, kon ik maar niet begrijpen waarom West-Duitse schrijvers niet over de Muur schreven. Zo'n onvoorstelbaar krachtig onderwerp! Die Muur was niet alleen een geopolitieke kwestie, hij sneed ook recht door gezinnen heen, door huizen, door vriendschappen, kortom: gebieden waar de romanschrijver nu juist mee uit de voeten kan. Kijken naar individuele lotgevallen tegen de achtergrond van grote maatschappelijke gebeurtenissen. Maar de schrijvers aan wie ik mijn verwondering kenbaar maakte, zeiden: o, de Muur, da's iets voor journalisten. Terwijl: die Muur stond daar al bijna dertig jaar! Kun je je voorstellen dat er een Muur door Chicago zou lopen en dat een schrijver als Saul Bellow daar geen enkele aandacht aan zou besteden? Als er een Muur dwars door Londen zou lopen, zou dat waarschijnlijk het enige onderwerp zijn waar romanciers over zouden schrijven."

undefined

Inzoomen

Vanwaar dan dat verschil?

McEwan denkt dat het te maken heeft met de lange slagschaduw van het modernisme, dat bij veel Europese schrijvers nog steeds in hoog aanzien staat. Het idee dat de kunstenaar een autonome figuur is, dat literatuur boven de gebeurtenissen van alledag staat. Iedere schrijver moet natuurlijk vrij zijn in zijn onderwerpkeuze, maar juist daarom is het vreemd om je zo te beperken, vindt McEwan. "Je wijst daarmee een zekere verantwoordelijkheid af, de verantwoordelijkheid om de temperatuur op te nemen van de huidige tijd, van de menselijke conditie. Bovendien is het ronduit saai jezelf straatrumoer te ontzeggen. Voor de schrijver, maar vooral ook voor de lezer."

"Het gekke is dat juist het boek dat ik als de bijbel van het modernisme beschouw, Ulysses van James Joyce, uitpuilt van het alledaagse. Politiek, krantenberichten, sterfgevallen, roddels. Maar het lijkt wel alsof dat modernisme gemuteerd is. Ik zie dat veel Italiaanse, Duitse en Spaanse auteurs zich vastklampen aan een vreemd soort existentialistisch schrijven, dat geen enkele grond heeft in de ervaring van alledag."

Terug naar het thema van Passa Porta, nu in meer algemene zin. Is 'tijd' een onderwerp dat McEwan interesseert? Nou, niet zozeer als thema. "Tijd is voor mij van dezelfde orde als de lucht die we inademen. Essentieel maar onzichtbaar. Maar met tijd kun je wel goed spelen in een roman, beter dan in films, denk ik. Op een kort moment van inzicht kun je heel erg inzoomen, over één gedachte kun je alinea's, pagina's zelfs volschrijven. Dat geeft je een unieke verhouding tot tijd, die je niet terugvindt in het dagelijkse leven, maar die wel realistisch aandoet."

Schakelen tussen het vertragen en het versnellen van de tijd is iets wat McEwan vaak doet in zijn romans. "Zo gaat dat nu eenmaal ook in het echte leven. Als je bijvoorbeeld betrokken raakt bij een auto-ongeluk, lijkt het alsof de tijd enorm vertraagt. Het zal wel iets te maken hebben met de manier waarop adrenaline je perceptie verscherpt. En de perceptie verscherpen, dat is ook waar de romanschrijver mee bezig is. Om een gebeurtenis goed weer te geven, moet je vertragen, moet je inzoomen."

Inzoomen, daar is McEwan goed in. Niet voor niets spelen verschillende van zijn romans zich af in een kort tijdsbestek. Zaterdag beslaat niet meer dan een etmaal, de gebeurtenissen in Aan Chesil Beach spelen zich af gedurende een huwelijksnacht. Wat voor mogelijkheden bieden zulke romans boven verhalen die zich over een periode van een jaar of een heel leven afspelen?

"Nu ja," relativeert McEwan, "in zulke boeken sjoemel ik altijd wel een beetje met dat principe van slechts 24 uur, of een ander kort tijdsbestek. Vaak blik ik, tussen de bedrijven door, terug op eerdere gebeurtenissen uit het leven van de personages. Hun jeugd, hun studie. Maar het is een bruikbare constructie, zeker als je uitgaat van de lezer. Ons leven is nu eenmaal ingedeeld in uren en dagen, daar valt niet aan te ontsnappen. Maar met zo'n 24-uursroman kun je een soort magisch licht ontlokken aan één zo'n dag. Om nog eens op Joyce terug te komen: in Ulysses haalt hij er de hele mythologie en de menselijke geschiedenis bij, en die vervlecht hij met een hele reeks alledaagse gebeurtenissen. Je zou kunnen zeggen dat hij daarmee het alledaagse verheft tot iets hogers, iets heiligs. Er is een mooie uitspraak van John Updike: hij zag het als zijn taak het alledaagse 'de schoonheid te verlenen waar het recht op heeft'. Als je wegvlucht voor het alledaagse omdat je het te gewoontjes vindt, dan ontzeg je jezelf die schoonheid. Terwijl de diepgang juist in heel gewone dingen te vinden is."

undefined

Een vliegreis dik

De tijd kan soms een raar spelletje spelen met de romanschrijver. Tijdens een interview in New York met tv-presentator Charlie Rose merkte McEwan ooit op over zijn korte roman Aan Chesil Beach: "It will get you from here to L.A." Toch is het raar voor een schrijver om te beseffen dat er daadwerkelijk mensen zijn die het boek waar hij maanden of jaren aan gewerkt heeft, aanschaffen op de luchthaven en het uitlezen binnen de duur van een vliegreisje.

"Ach," verzucht hij, "dat hoort er nu eenmaal bij, al is het soms om moedeloos van te worden. Maar er zit juist ook een mooie kant aan met name de korte roman of novelle. Bij een lange roman weet je: het kost een lezer zeker een uur of dertig om het boek te lezen. Dan wordt het lezen dus onderbroken door nachtrust, door een hele reeks maaltijden, door werk, door ruzies. Zulke gebeurtenissen breken je verhaal in stukken. Bij een novelle heb je daar geen last van. De leeservaring lijkt meer op die van een theaterstuk: in het ideale geval blijf je net zolang zitten tot het voorbij is. Zonder pauze. Het idee dat je een verbond smeedt met de lezer, dat je als het ware voor een beperkte duur samenzit, opgesloten in een ruimte: dat vind ik aantrekkelijk.

"Die aanpak plaatst ook speciale verantwoordelijkheden op de schouders van de schrijver. Je kunt er maar beter voor zorgen dat je iets interessants te vertellen hebt, snel bewegen, meteen laten zien dat je een duidelijk doel voor ogen hebt. Je moet zo helder en precies mogelijk zijn, want je hebt niet veel woorden. Het belangrijkste is dat je de lezer nieuwsgierig houdt. Er is een citaat van Henry James waar ik dol op ben: 'De eerste plicht van de romanschrijver is boeiend te zijn.' We hebben allemaal weleens onszelf gedwongen een oninteressant boek te lezen, uit plichtsbesef, of omdat we dachten dat het goed voor ons was, maar het is een vreselijke ervaring. Dus: wees boeiend. Al is dat natuurlijk makkelijker gezegd dan gedaan."

Ian McEwan wordt op zondag 29 maart om 18.15 uur geïnterviewd door Annelies Beck, in de Henry le Boeuf Hall van BOZAR.

Schrijvers Jamal Ouariachi, Yves Petry en Christophe Van Gerrewey hebben het over de kwaliteiten van de literatuur in dit millennium op zondag 29 maart in de Beursschouwburg, Zilveren Zaal, van 17 tot 17.45 uur.