De vrolijke opwinding van voetbal: Pelé-docu is een treffende reis door de tijd ★★★★☆

De nieuwe film over Pelé is een reis door de tijd, met historische beelden en een intens gesprek met de soms droevige voetballer, door velen beschouwd als de beste ooit. ‘Hij maakte niet het verschil, hij was het verschil.’

Daar komt hij de schemerige ruimte binnengeschuifeld, Pelé. Hij loopt achter een rollator en gaat voor de gesloten vitrage zitten in de lege kamer. Soms roffelt hij tijdens het gesprek op het kistje van de schoenpoetser, een relikwie van zijn eerste baantje toen de jonge Pelé, de zwarte jongen uit een arm Braziliaans gezin, nog gewoon Edson heette en op verzoek van zijn ouders geld verdiende.

De Braziliaan is kwetsbaar. Soms barst hij in tranen uit, in de documentaire die sinds eind februari op Netflix staat: als hij vertelt over het gewonnen WK van 1958, of over de vergankelijkheid. Pelé is tachtig jaar. Een zoon zei vorig jaar dat zijn vader ziekelijk is en depressief soms, omdat de gebreken van hem een ander mens hebben gemaakt. Dat kan hij moeilijk accepteren, deze sportheld van voorheen.

Pelé, de documentaire van bijna twee uur van David Tryhorn en Ben Nicholas, toont een treffend tijdsbeeld, plus schitterend voetbal natuurlijk. Pelé vertegenwoordigde de vrolijke opwinding van voetbal in al zijn facetten. Zijn ster rees tegelijk met de groeiende populariteit van de televisie. Hij was de eerste wereldster die in miljoenen huiskamers binnenkwam.

Pelé was vooral voetballer, geen man die zijn talent gebruikte om een politiek statement te maken. Voormalig teamgenoot in de nationale ploeg Paulo Cézar Lima verwijt hem dat ook; hij had net als Muhammad Ali in de Verenigde Staten zijn naam moeten gebruiken om politieke processen te beïnvloeden. Pelé wilde dat niet en de bevriende journalist Juca Kfouri snapt dat wel. Ali had hoogstens in de gevangenis kunnen belanden, maar Pelé was zijn leven niet zeker geweest in de dictatuur die Brazilië vanaf 1964 was.

Wereldmacht

Pelé glorieerde eerst in de jaren vijftig toen Brazilië internationaal ontbolsterde als wereldmacht en de sport gelijke tred hield: voetbal op televisie, commercie in voetbal, Pelé als immer zijn tanden bloot lachende, ideale verkoper van producten. Wereldkampioen van 1958, als jongen van zeventien. En hij was ook nog voetballer in 1970, eentje die overal diende op te draven, zelfs toen Emílio Garrastazu Médici dictator was en hem nodig had om Brazilië voor het oog van de wereld te verheffen.

Als er al nieuws in de film zit, gaat dat over zijn rentree voor 1970. Pelé heeft na het WK van 1966 al gezegd te stoppen als international, mede omdat hij op twee WK’s geblesseerd is uitgevallen. Het voetbal is veranderd van een kunstvorm om het publiek te vermaken tot een tactisch spel met talloze overtredingen om hem af te stoppen. Hij keert terug en speelt zijn beste WK, dat van Mexico in 1970, in kleur op tv; het is het toernooi dat zijn loopbaan voltooit, al speelt hij nog een tijd voor Santos en geeft hij het Amerikaanse voetbal een impuls bij New York Cosmos.

Pelé is nog nooit buiten Brazilië geweest (“ik wist niet dat er andere landen bestonden”) als hij als jongen van zeventien meevliegt naar het WK in Zweden, 1958. Zweedse kinderen willen aan zijn gezicht voelen, om te kijken of die donkere huid echt is. Altijd is hij het middelpunt, altijd is daar die typerende lach. Een leven voor zichzelf is voorbij. Altijd zijn daar verwachtingen en druk. Hij praat daarover redelijk openhartig, zoals hij ook vertelt over zijn affaires met vrouwen.

Bastaardcomplex

Prachtig is zijn verzuchting tegen het einde van de film: “Het grootste geschenk is niet de trofee, het is de opluchting.” De WK-titel van 1958 is de genoegdoening voor het trauma in 1950, als Pelé nog een jongen is die luistert naar de radio en Brazilië in stadion Maracanã de finale verliest van Uruguay. De Brazilianen gaan jaren gebogen onder die nederlaag en spreken van het bastaardcomplex. Anderen zijn altijd beter dan wat van jezelf is.

Pelé is overal. Meisjes willen zijn vriendin zijn, jongens zijn broer. Hij is ook het symbool van de emancipatie van de donkere mens in de gemengde Braziliaanse maatschappij. “Hij maakte niet het verschil, hij was het verschil”, luidt een van de treffende uitspraken. De regisseurs spraken met een keur aan mensen, van zus tot historici, schrijvers, journalisten en oud-ploeggenoten.

De docu is sober gefilmd, ook tijdens een samenzijn bij een zwembad, als hij met voormalige ploeggenoten van Santos herinneringen ophaalt aan de grote tijd toen Santos het beste elftal van de wereld was en naar Europa reisde voor demonstratieduels. Pelé was dan soms geblesseerd. De trainer liet teamgenoot Dorval dan spelen met zijn rugnummer 10, maar dat had het publiek vlot in de gaten. Want zoals Pelé was er maar een.

Pelé (108 min.) is nu te zien op Netflix.