De Volkskrant: "Verrassende Zomergast David van Reybrouck soleert onafgebroken"

Wat is er toch met Zomergasten 2014?

Beginnen met een aftiteling: in Zomergasten kan het. De Vlaamse schrijver en archeoloog David van Reybrouck ("Congo: een geschiedenis") zette met de "eindgeneriek" van de speelfilm In the mood for love van Wong Kar-wai de toon voor een avond die vrijwel geheel in het teken stond van toewijding, voor het zoeken naar La grande bellezza.

Het kon niet misgaan, verzekerde de schrijver zijn tafelgenoot Wilfried de Jong. Het zou immers jazz worden. Improviseren. En: "Een zwerver kan nooit verdwalen."

Boeiend vanaf de eerste minuut
Het ging niet mis. De speler blies graag de solopartijen. Net als bij Reinbert de Leeuw had De Jong genoeg aan wat ondersteunend slagwerk om het schema strak te houden, Van Reybrouck soleerde onafgebroken. Het stuk boeide vanaf de eerste minuut.

Zijn - soms wel erg korte - fragmenten moesten niet zijn werk toelichten, maar een blik werpen achter de coulissen van zijn schrijverschap, met zaken die hem inspireren of motiveren. Ze kwamen voornamelijk uit speelfilms en documentaires, want "ik kijk niet heel veel televisie". Dat was - na regisseur Jim Taihuttu - al de tweede keer dit seizoen dat een gast zich haastte te verontschuldigen (of is het een verdienste geworden?) nauwelijks tv te kijken. En dat in Zomergasten, dat ooit louter putte uit tv-fragmenten.

Mooi, de Vlaamse maniakale, "afgrondelijke" kunstenaar Sam Dillemans in de documentaire "De waanzin van het detail". Al boksend betoogde hij: "De mens verkloot zijn vrije tijd". Van Reybrouck, vergenoegd: "Hij toont weer waar de lat moet liggen: zo hoog mogelijk."

De Friese dichter Tsjêbbe Hettinga - ook die kende De Jong niet, en hij zal niet de enige zijn. Samen met Claus en Ter Balkt "de meest vlezige dichters. Het vet druipt ervan af." Het fragment leidde tot een kritiek op de huidige Nederlandse poëzie, "vaak geschreven door mensen die Nederlandse taal en letterkunde hebben gestudeerd". "Prachtig, maar je moet ook het verschil tussen leem en klei kennen. Dat mis ik in de poëzie. Te weinig hart en handen, erg veel hoofd."

"Te gelikt, te volmaakt"
Dezelfde toorn trof trouwens de roman, later op de avond: "Veel te veel romans zijn te gelikt, te volmaakt, volgens de regels van de romankunst geschreven. Alles klopt, alle plotlijnen - het saaiste wat er is." Gunstige uitzondering was Marguerite Duras, van wie een interviewfragment werd getoond.

In plaats daarvan zag Van Reybrouck schoonheid en troost in de stenenstapelaar in "Freeze!" van Nick Steur. In de glijdende wolkenpartijen uit de 75 minuten durende film "Nuages". In de waardigheid en het mededogen van de man uit zijn keuzefilm "Les Glaneurs et la Glaneuse" (Agnès Varda), die groenten en fruit van het marktplein raapte en taalles gaf aan buitenlanders.

Van Reybrouck: "Ik voel me nogal thuis in het leven. Ik word hoe langer hoe ontvankelijker; hoe langer hoe gevoeliger voor wat het leven te bieden heeft."

De spraakwaterval overspoelde de kijker een avond lang met fraaie beeldende frasen waarop Vlamingen soms het patent lijken te hebben. "Het dak van de democratie lekt." "Je wortels moeten diep geankerd zijn om met je takken ver te kunnen reiken." En: "Bergklimmen is yoga. Verticaal ballet."

Waardige afsluiting
Een avond, kortom, zoals Zomergasten bedoeld is: een verrassende gast met een aanstekelijke gedrevenheid. De waardige afsluiting van een seizoen waarop het vier van de zes keer raak was - Naast Van Reybrouck bezorgden Freek de Jonge, Reinbert de Leeuw en Ionica Smeets in oplopende volgorde uitstekende avonden. Met een betoog, een visie of een collageachtig college dat in elk geval verrast en graag vermaakt. Hart, handen en hoofd.

Voor het tweede jaar achtereen is met Wilfried de Jong de rituele kritiek op de presentator zo'n beetje verstomd. Hij kent zijn plek, en weet ook stilte perfect "uit te puren", zoals toen Van Reybrouck geëmotioneerd vertelde over het bizarre ongeluk waarin vijf van zijn vrienden omkwamen. De Jong is geen poseur, dramt niet, vertoont geen rare zenuwtrekjes en is een van de weinigen die zijn überhippe pakken in de kleuren groen, oranje of beige ook werkelijk kan hebben.

En toch. Hoe boeiend en prijzenswaardig #ZG14 ook was, er lijkt sluipend iets veranderd aan Zomergasten of de ontvangst ervan. De achterblijvende kijkcijfers zijn de meest concrete aanwijzing: ze variëren dit jaar van een schamele 266.000 voor de avond met Taihuttu, tot 663.000 voor wiskundige Ionica Smeets. Van Reybrouck haalde 474.000 kijkers. Vorig jaar boekte de avond met Wouter Bos de hoogste (820.000), uitgerekend deze onstuimige zomer ontbrak een politicus.

Geen garantie op succes
Maar een goede gast is geen garantie voor succes, stelde oud-regisseur George Schouten in zijn boekje "De achterkant van Zomergasten" (2010). Drie uur lang hadden cabaretier Youp van "t Hek en presentator Adriaan van Dis "een beetje langs elkaar heen zitten kletsen", Van Dis kreeg "absoluut geen hoogte van die man". De volgende ochtend bleken 1,3 miljoen kijkers het gezien te hebben, een recordhoogte die vorige week enkel gehaald werd door de zomeravondsessies van "Linda's Zomerweek" (RTL4).

Het is moeilijk er een vinger op te leggen, maar er is een nieuw raadsel ontstaan rondom het 26-jarige Zomergasten: dat van de glans die doffer werd, of in elk geval minder gezien wordt. Iets met sfeer, perceptie en beeldvorming. Had successchrijfster Saskia Noort bij vorige week in "Linda's Zomerweek" gezeten, dan had ze ongetwijfeld het dubbele aantal van "haar" Zomergasten (521.000) bereikt. Haar avond bij Zomergasten paste trouwens naadloos in de opzet van de Zomerweek.

Ook al een veeg teken.

^{Jean-Pierre Geelen is columnist en televisierecensent van de Volkskrant.}