De ‘uitgezuiverde diamantjes’ van een dichtersvorst ★★★★☆

“Dus lees me. Lees me helemaal of lees me niet.” Via deze zinsnede uit Liefdes verklaringen (1990) eist Leonard Nolens rücksichtsloze overgave van zijn lezers, de bereidheid om je totaal in zijn universum onder te dompelen. Omdat poëzie voor Nolens de ernstigste zaak ter wereld is. Want: “Je wilt iets maken wat jou overleeft. (...) Ik wil niet dat er rotzooi op mijn grafsteen staat”, zo liet hij ooit optekenen in Het Parool.

“Hoe kun je als individu bestaan in de samenleving? Hoe kun je je als dichter handhaven in de maatschappij? Dat is mijn grote gevecht geweest”, vertelde de veelgelauwerde poëzieperfectionist onlangs in Humo. De dichtersvorst gaf toe dat hij nog dagelijks de gang naar zijn schrijfkamer maakt, waar “de woestijn van een wit blad” wacht. Waar Nolens dubt over de “accurate plaatsing van een komma”. Dichten in eenzaamheid, nog steeds zijn manier van leven.

Maar met zijn 75ste verjaardag (op 22 april) in het vizier, is het wéér tijd voor een eerbetoon. Een samenwerking van afscheidnemers, dat is Zeg de kinderen dat wij niet deugen, de uitgekiende voorstelling rond Nolens’ poëzie. Afscheidnemend Behoud de Begeerte-directeur Luc Coorevits selecteerde mee de teksten zoals enkel hij dat kan én Toneelhuis-directeur Guy Cassiers zwaait zichzelf uit met deze regie, met zijn ontegensprekelijke, visuele accenten. Eerst zou er uit de dagboeken worden geplukt, maar dan kwam Cassiers toch bij de poëzie uit, bij onder meer Bres (2007), dat de ruggengraat vormt, en Zeg aan de kinderen dat wij niet deugen (2011). Resultaat: een ‘intieme voorstelling’ vol ‘uitgezuiverde diamantjes’, zoals hij het noemt.

Coryfee Johan Leysen bleek de geknipte, uitnemende acteur. Hij memoreerde de verzen, tot hij ze volkomen incarneert en personifieert. Niet voor niets gaan de gezichten van Leysen en Nolens even op beelden een wentelende, ‘gemorfte’ symbiose aan.

Leysen presenteert zich op het podium in een grijsbruine, onopvallende broek en trui. Het is zijn prachtig gelooide stem, die met volkomen technische beheersing, de toeschouwer temt, onderwerpt én bij de keel grijpt. De voorstelling gaat ook “over de lastige, pijnlijke verhouding tussen wie je zelf bent en wie je omringt. En dat je dat nooit helemaal passend krijgt, hoe hard je ook probeert”, zo had Leysen vooraf gesteld. Want iedere bundel van Nolens is “een zelfportret, een inventarisatie, een soort mentaal gezondheidsrapport, maar ook een emotioneel jaarverslag”, zegt dramaturg Erwin Jans. Leysen verkent soeverein alle kieren en spleten van Nolens poëzie. Eerst traag, om er dan plots snelheid en panache in te stoppen.

Vanaf de eerste zintuiglijke indrukken van een pasgeborene maken we een intense rondgang door leven en werk van de in Bree geboren Nolens. De balans van een persoonlijkheid, maar ook die van een generatie, van mei 68, waarvan de koorts wordt gemeten. “Poëzie was propaganda voor dovemansoren.” En: “Wij haatten de gloednieuwe mensen van morgen/ Wij zochten tevergeefs de diepgang van dat strand onder de straatplaveien/Wij volgden op reuzenschermen onze verdwijning.” Is het ook ‘een schuldbekentenis’? “Wij waren geen dichterlijk thema van Mao/Wij dachten, wij maken ons eigen gedicht/Wij dachten, wij maken geschiedenis hier in het geniep.”

Christo-achtige donkergrijze zakken liggen op het donkere podium. Ze worden met lucht, licht als ademtochten, doorstoten. Er is veel subtiele luchtverplaatsing in deze voorstelling, alsof er iets schoongeveegd moet worden. Tot aan lange stokken witte vanen neerzakken. Eerst één, geniepig, met de potentie van een zeis, later meer, alsof ze Leysens hoofd belagen. Dan wieken ze statig in een door Cassiers uitgekiend ballet, ogen ze vredelievender, ijler. Wordt de vlag gestreken? Aan het eind maakt een voile een vederlicht, aangeblazen dansje. Maar de poëzie van Nolens, die blijft primordiaal. Poëzie die zich onttrekt aan grens en tijd, aan generaties én modes. En Nolens zelf? Die zag dat het goed was. Luid applaus, even het podium op. Bijna guitige lach rond de lippen. Het gewicht van leven én poëzie, voor even verdreven.

Gezien in de Bourla op 20 januari. Vanavond en 29 januari In Bourla Antwerpen, en op tournee. toneelhuis.be.