De tragedie van de kunstsubsidies: er is sowieso te weinig geld

De schrik zit er goed in bij vele cultuurorganisaties na de preadviezen voor de volgende subsidieronde. Eén op de vier organisaties dreigt de deuren te moeten sluiten als de adviezen gevolgd worden. Grote namen als Toneelhuis, Needcompany en Z33 dreigen achter het net te vissen. ‘Voor de commissies was dit een onmogelijke opdracht. Er moest zwaar bespaard worden.’

“Hoe kun je nu in 4.000 tekens 36 jaar Needcompany verdedigen? Wij staan met onze rug tegen de muur.” Jan Lauwers van Needcompany, één van de instellingen die eind maart een negatief preadvies in de bus kreeg, is er niet gerust in. Morgen, maandag, moet hun repliek binnen, een repliek waarin ze feitelijke onjuistheden en misinterpretaties kunnen weerleggen. “Maar 4.000 tekens, dat vind ik onredelijk.” (Ter vergelijking: dit artikel telt plusminus 12.000 tekens.)

Maar hoe kort de repliek ook moet zijn en hoe groot de ongerustheid is, bij Needcompany blijven ze weerbaar. “We hebben contracten en afspraken voor de volgende vijf jaar die we niet gaan afzeggen! Voor iedereen die Needcompany genegen is: we hebben uw aandacht en hulp nodig”, luidde het in hun meest recente nieuwsbrief. Maar de harde waarheid is ook dat, als het huidige advies in juni wordt gevolgd bij het definitieve oordeel, Needcompany dan geen subsidies meer krijgt “wegens geen artistieke relevantie”, parafraseren Lauwers en co.

Al voor de preadviezen voor de werkingssubsidies van 2023 tot 2027 op 29 maart in de bus van 282 Vlaamse en Brusselse kunstenorganisaties vielen, was het duidelijk dat het verdict hard zou zijn. Voor zo’n 152 miljoen euro aan aanvragen, hadden de disciplinaire commissies, die de subsidiedossiers beoordelen, slechts zo’n 85,5 miljoen euro ter beschikking. Dat lijkt een status quo met de vorige subsidieronde: toen ging het om 84,7 miljoen.

Maar koepelorganisatie Overleg Kunstenorganisaties (oKo) stelde op voorhand al dat die perceptie niet klopte: er was immers geen rekening gehouden met een verlies aan koopkracht door het niet-indexeren van de werkingsmiddelen, en zijn er de nieuwe beleidsaccenten die cultuurminister Jan Jambon (N-VA) wil leggen. Er was volgens oKo 38 miljoen euro extra – zo’n 0,07 procent van de Vlaamse uitgavenbegroting – nodig om over “een correct en fair startbudget” te beschikken. De portefeuille van het Kunstendecreet, het belangrijkste instrument voor culturele subsidiëring van de Vlaamse overheid, was, met andere woorden, simpelweg te klein: er zouden slachtoffers vallen.

Het zijn grote slachtoffers geworden. Uiteindelijk kreeg 26 procent van alle dossiers een negatief preadvies. Bij het lanceren van de socialemediacampagne #ambitieuzerdandit, waarmee ook het publiek zijn steun kan uitspreken voor de cultuursector, stelde oKo dat één op vier organisaties de deuren dreigt te moeten sluiten. “Zonder subsidies is Needcompany failliet”, zegt Lauwers. “Dan houdt de legacy én de toekomst van Needcompany op. En dan staan er 25 mensen op straat.”

Eigen inkomsten

Naast Needcompany kreeg het gerenommeerde muziekensemble Ictus een negatief preadvies, net als het Hasseltse architectuurhuis Z33, of de Gentse jeugdtheaters 4Hoog en Ultima Thule. Maar het meest opvallend is de negatieve beoordeling voor Toneelhuis, het Antwerpse stadstheater dat de afgelopen ronde een subsidie van ruim 3 miljoen euro ontving, de grootste som uit het Kunstendecreet.

Toneelhuis maakt een wissel van de wacht door: zo’n twee jaar geleden werd Maud Van de Velde aangesteld als zakelijk leider, een jaar later werd aangekondigd dat Kathleen Treier en Elsemieke Scholte vanaf 2023 aftredend artistiek leider Guy Cassiers zouden opvolgen. In het najaar stelde Toneelhuis aan pers en publiek zijn artistieke visie voor de komende vijf jaar voor, maar de nieuwe leiding had slechts enkele maanden om hun subsidiedossier te schrijven en te onderbouwen. “Te weinig voor een echt doorwrocht dossier”, klinkt het in de sector. Van de Velde wil niet reageren vooraleer Toneelhuis zijn repliek op het negatieve advies heeft ingediend.

Die replieken moeten dus vandaag binnen zijn. Jan Lauwers van Needcompany belooft “een heel sterk” antwoord in te dienen. Ook Z33 is dat van plan. “De procedure is nog niet gelopen, maar de geschiedenis leert dat het niet evident is dat een commissie zijn oordeel nog terugdraait”, erkent artistiek leider Adinda Van Geystelen. “Maar we hopen het tij nog te kunnen keren.”

Er wordt Z33 onder andere een gebrek aan eigen inkomsten aangewreven. Van Geystelen: “Z33 werd door de provincie ondersteund, tot de provinciale middelen werden overgeheveld naar het Kunstendecreet. Voor die provinciale ondersteuning waren eigen inkomsten niet nodig, voor het Kunstendecreet wel. Maar we hebben pas ticketinkomsten sinds 2019, en een jaar later kwam corona. Dat is ook niet het uitgelezen moment om grote sponsors aan te trekken. De 20 procent eigen inkomsten die minimaal gevraagd worden, is erg hoog. We hebben op dat vlak nog een traject af te leggen, maar het is jammer dat we daar nu al op worden afgerekend.”

Too big to fail?

Z33 is één van de grootste culturele spelers in Limburg, een provincie die wat achterop hinkt in het gesubsidieerde kunstenveld: geen van de zeven Kunstinstellingen (organisaties met een structurele band met de Vlaamse Gemeenschap, waaronder De Singel, Voo?uit, Concertgebouw Brugge en Ancienne Belgique) komt uit Limburg, en in de huidige ronde kwamen slechts elf aanvragen uit de provincie. Toch dreigt Z33 het dus zonder ondersteuning te moeten stellen.

Tenzij Z33, omwille van zijn grootte en belang in het (Limburgse) kunstenveld, ‘opgevist’ wordt. Dat is wat in 2017 gebeurde met NTGent, toen dat dossier door de commissie te licht werd bevonden. Toenmalig cultuurminister Sven Gatz (Open Vld) haalde NTGent alsnog erbij, omdat het Gentse stadstheater simpelweg too big to fail was. Hetzelfde zou kunnen gebeuren met Z33 of Toneelhuis. Of met organisaties als Kunstencentrum Nona (Mechelen), jeugdtheater De Kopergietery (Gent) of het Kaaitheater (Brussel), die vandaag ook een repliek indienen.

Zij kregen een ‘positief buiten budget’-advies. Dat wil zeggen dat de commissies hun artistieke plannen onderschrijven, maar er geen middelen voor vinden. Voor het eerst kregen de beoordelingscommissies immers een vooropgesteld budget. Toen die bekend werden gemaakt, was het al duidelijk dat die vooraf bepaalde sommen te klein waren. De twee commissies die zich over theater moesten buigen, moesten het stellen met respectievelijk 14 en 8 miljoen euro. Opgeteld is dat 22 miljoen euro: 5 miljoen minder dan de 27 miljoen euro die in de laatste ronde aan subsidies in theater werden uitbetaald.

Ook de commissies voor klassieke muziek en multidisciplinaire kunsten, waartoe onder andere Z33 en Kaaitheater worden gerekend, moesten het met een veel te krappe som stellen, onder andere omdat de disciplines architectuur en beeldende kunsten naar verhouding iets meer krijgen. Jambon wil op die vlakken een inhaalbeweging maken, maar het steekt dat dat ten koste gaat van andere velden. Adinda Van Geystelen (Z33): “Voor de commissies was dit een onmogelijke opdracht. Er moest zwaar bespaard worden.”

“We wisten dat het budget voor onze commissie minder bedroeg dan wat de huidige gesubsidieerde organisaties nu krijgen”, vertelt Barbara Van Lindt, die samen met Agnes Quackels aan het hoofd staat van Kaaitheater. “Dan is het wel duidelijk dat het een erg lastige oefening wordt voor de commissie.”

De beoordelaars waren nochtans erg positief over het dossier van Kaaitheater, dat “verfrissend” en “enthousiasmerend” werd genoemd, en beveelt een tienjarige subsidie aan. “Enorme opstekers”, zegt Van Lindt. Toch belandde hun aanvraag op de stapel ‘positief buiten budget’, wat voor 11 procent van de behandelde dossiers geldt. “Ik denk dat de subsidie die wij hadden aangevraagd een te groot aandeel vormde van het te besteden budget.”

Trickledowneffect

Het is onmogelijk om in het hoofd van de commissieleden te kijken, en pas in juni, als de definitieve beslissing is gevallen, worden de commissieverslagen openbaar gemaakt. Maar in alle geledingen van het kunstenveld leeft het vermoeden dat de commissies ‘strategisch’ hebben beoordeeld. Lees: kleinere, jongere spelers werden binnen budget positief beoordeeld, om hen veilig te stellen. Grotere organisaties met meer naam – too big to fail – zouden dan nadien wel worden opgevist. “Een gevaarlijke strategie”, vindt Lauwers.

“De commissies hadden twee pistes”, denkt Van Lindt. “Ofwel hanteren ze een heel grote kaasschaaf: dan passen alle positieve dossiers toch binnen het vooropgestelde budget, maar moet iedereen het met minder subsidies doen. Ofwel plaats je één of meer positieve aanvragen buiten budget. Zo geef je een duidelijk signaal dat er meer geld nodig is om een gezond veld te kunnen vrijwaren.”

En om een gezond veld te vrijwaren, heb je die grote spelers nodig. “Bij die grote spelers is er sprake van een trickledowneffect”, legt Leen Laconte van oKo uit. “Een groot deel van hun budget stellen zij ter beschikking van derden, in de vorm van uitkoopsommen en coproductiebijdragen aan andere makers.” Van Lindt: “Het gaat niet alleen over ons, maar over een veel grotere groep van kunstenaars en organisaties, die van Kaaitheater afhankelijk zijn voor speelplekken en residenties.” Huizen als Kaaitheater, Nona, Kopergietery en Toneelhuis “maken de ontmoeting met het publiek mogelijk”.

Ook bij Kopergietery maken ze zich zorgen over het evenwicht, zeker omdat de collega’s van Ultima Thule en 4Hoog een negatief preadvies kregen. “Ik zeg dit met alle respect voor de commissies, maar de eerste preadviezen zijn heel gevaarlijk voor het kinder- en jeugdtheater in Gent. Het hele kinderkunstenveld in Gent ligt onder vuur. En net daar beginnen heel veel makers en acteurs die later naar andere Gentse huizen doorstromen”, zegt Johan De Smet, artistiek leider van Kopergietery, waar onder andere Charlotte De Bruyne, Trixie Whitley en Boris Van Severen hun eerste stappen op het podium zetten. “Op deze manier dreigt het Gentse theater te worden drooggelegd.”

Inspanningsverbintenis

Het is de taak van de nieuw opgerichte Landschapscommissie om het evenwicht in het kunstenveld te bewaren. Daarom krijgt die commissie de ‘positief buiten budget’-dossiers op haar bord. Maar ook daar zit een kink in de financiële kabel: het budget van de Landschapscommissie bedraagt slechts 4,5 miljoen euro. De totaal aangevraagde som van alle organisaties die ‘positief buiten budget’ werden beoordeeld bedraagt, volgens berekeningen van oKo, 22,7 miljoen euro. “En dan wordt er nog geen rekening gehouden met de negatieve adviezen”, zegt oKo.

In de commissie Cultuur van het Vlaams Parlement uitten parlementsleden uit de oppositie en de meerderheid hun bezorgdheid over de preadviezen. Jambon herhaalde dat “het wel verantwoord is om de middelen voor het Kunstendecreet te verhogen” en dat hij “zijn uiterste best zal doen om de beschikbare middelen voor het Kunstendecreet tegen 30 juni omhoog te krijgen”. Hij benadrukte evenwel dat het om een “inspanningsverbintenis” gaat. “Dat is geen resultaatsverbintenis.” Geen garantie op extra middelen, met andere woorden. Ook opvallend: Jambon stelde dat “de Landschapscommissie moeilijk negatief beoordeelde dossiers kan opvissen. Dat lijkt mij niet de taak van de Landschapscomissie.”

Bij elke speler in het kunstenveld leeft de hoop dat Jambons inspanningsverbintenis om extra te middelen te vinden, ook resultaat oplevert. “We moeten blijven hopen”, benadrukt De Smet. En ondertussen hopen de Toneelhuizen en Needcompany’s dat hun repliek sterk genoeg is om het negatieve oordeel om te buigen. De vechtlust lijkt er alvast nog te zijn.

“Als je ons preadvies leest, staan daar eigenlijk heel wat positieve dingen in”, vertelt Lauwers nog. “We passen in de strategische visie van de minister, we excelleren in het buitenland. Maar blijkbaar spelen we te weinig in Vlaanderen. We zullen aantonen dat ons publieksbereik in Vlaanderen de laatste vijf jaar verdriedubbeld is. In het covidjaar 2021 speelden we alles tezamen voor 41.000 toeschouwers. Voorstellingen als Billy’s Violence worden goed onthaald, en de zalen zitten vol. En we zijn ook bezig met een lokale werking en met de overdracht naar een jongere generatie. We krijgen dan ook veel verontwaardigde reacties van het publiek. Maar we gaan dit goed krijgen. Ik voel dat. Ik zal blijven vechten voor onze vorm van schoonheid.”