De kunst van het terugkeren: op verkenning in het al dan niet historische koninkrijk van Odysseus

Het is goed voor te stellen hoe Odysseus wegvaart uit Vathy, de kleine hoofdstad van Ithaka en een van de grootste natuurlijke havens ter wereld. Je ziet zijn schip tussen de bergen zigzaggen, snijdend door het kobaltblauwe water, dat glinstert door de zakkende avondzon. Je ziet hem ook twintig jaar later - na de Trojaanse Oorlog, na alle ontberingen met goden, heksen en sirenen - aan de andere kant van het Ionische eiland aan land komen, waar hij zich verstopt in de groene bergen en broedt op een list waarmee hij zijn vrouw Penelope én zijn koninkrijk bevrijdt van een hitsige groep vrijers.

Alleen: het is waarschijnlijk allemaal niet gebeurd. Historici betwijfelen of de sluwe held als zodanig heeft bestaan. En over Homeros, de veronderstelde auteur van het epische tweeluik Ilias en Odyssee, is maar weinig bekend. Zo is onduidelijk waar hij vandaan komt en zelfs wanneer Homeros precies heeft geleefd. Ook over de locatie van Odysseus' koninkrijk bestaat onenigheid. Op het huidige Ithaka zijn oude munten gevonden met Odysseus erop, maar zijn Ithaka had ook elders kunnen liggen. Op het buureiland Kefalonia bijvoorbeeld. Daar roepen sommigen namelijk dat Odysseus van hen is.

Dat maakt de Ithakanen echter niets uit. Odysseus zit in de genen van de ruim drieduizend eilandbewoners. Maar welke gevoelens en gedachten hebben ze anno 2015 bij hun Griekse held? En zijn er elementen uit de mythe die ze in hun eigen leven terugzien?

Met die vragen trekken we langs een aantal bewoners. Te beginnen bij Homeros' collega-dichter Giorgos Daglas (56), een markant figuur op het eiland.

"De Odyssee is een avontuur, maar het gaat veel meer om de terugkeer. De paradox voor Ithakanen is: we willen allemaal weg, maar keren altijd terug naar het eiland." Daglas oreert op een terras in Frikes, een lieflijk dorpje aan de voet van een berg. Hij denkt lang na over zijn antwoorden, terwijl hij naar de bootjes en de steiger in het water tuurt en zijn zoveelste sigaret rolt.

"In het Grieks noemen we dit nostos, wat thuiskomen betekent. Het woord nostalgie stamt daar ook van af. Algos betekent pijn, dus nostalgie is eigenlijk een pijn die je voelt omdat je terug wilt gaan." Daglas woonde in Athene, Thessaloniki, Italië, maar kwam steeds weer terug. Ook nu denkt hij er weer over om te vertrekken. Voor de Ithakanen is het gras elders altijd groener, maar aan de andere kant: het klokje tikt nergens zoals het thuis tikt. Ze hebben van rusteloosheid hun levensstijl gemaakt.

undefined

Aardbeving

Het is begrijpelijk dat de eilandbewoners zo nostalgisch zijn en daar graag over filosoferen. Het landschap leent zich er uitstekend voor. Het is als een Bob Ross-schilderij. Achter iedere berg zie je de contouren van andere bergen, alsof het schaduwen zijn. Het struikgewas lijkt met mosgroene verf erop getamponneerd. Het wit van de kiezelstranden loopt over in het azuurblauwe water, dat steeds donkerder kleurt naarmate het dieper wordt, tot het aan de horizon weer overloopt in de lucht. De avondzon schildert alle gebouwen zalmroze. Sommige clichés zijn te mooi om flauw over te doen.

Niet dat iedereen op het eiland zweverig is. Neem de kordate Anna Livani (44) - strakke haarband, streng brilletje. Zij is lerares Engels, haar man is tandarts en samen runnen ze Cafe Del Sol in Vathy - voor wat extra inkomsten. De Odyssee is in haar optiek een mythe, maar wel een die haar leven richting geeft. "Ik interpreteer het als doelgerichtheid: je stelt jezelf een doel en doet er alles aan om dat te bereiken. Net als Odysseus heb ik een lange weg afgelegd. Ik heb in Athene gestudeerd en de wereld gezien. Door de crisis wilden mijn man en ik eerst naar het buitenland. Maar Ithaka is onze thuis, hier willen we onze dochter laten opgroeien. Dus blijven we en vechten we voor ons bestaan."

De jongere eilandbewoners beginnen vaak over hun haat-liefde- verhouding met Athene, 's avonds op het terras met een Alfa-biertje. Ze hebben er gestudeerd of gewerkt. Leuke, leerzame tijd. Maar Athene is ook vies en druk; altijd files. En wat zijn ze daar onvriendelijk! De crisis verergert de situatie. Omdat er geen werk is te vinden in de steden keren veel jonge Ithakanen terug. Het Ionische eiland heeft door alle onrust dit jaar veel minder toeristen, maar echte armoede is hier niet. Als je niet over de crisis praat, merk je er niets van.

Veel bewoners steken hun kop in het zand, kijken geen tv meer. "De crisis beïnvloedt de mentaliteit van de eilanders", verzucht Livani. "Mensen zijn introverter geworden. Je ziet ze minder op straat en ze houden zich vooral bezig met hun eigen problemen."

De Ithakaanse romantiek van het weggaan en terugkeren - de cynicus zou het vluchtgedrag noemen - bestaat echter veel langer dan de crisis. Op 12 augustus 1953 tilde een aardbeving van 7.2 op de schaal van Richter het hele eiland Kefalonia 60 centimeter omhoog. Praktisch alle gebouwen stortten in en honderden mensen kwamen om het leven. De economische schade was nog veel groter. Honderdduizend mensen verlieten het eiland en zochten een stabieler leven in Australië, Engeland of de VS. Ook Ithaka - een half uur varen van Kefalonia - werd zwaar getroffen. Ook hier stierven honderden mensen en 70 procent van de gebouwen moest worden gesloopt. Driekwart van de ruim 12.000 inwoners vertrok. Dat trauma is men niet vergeten; aardbevingen komen nog altijd voor.

Het veroorzaakte een diaspora van Ithakanen over de hele wereld. Wie in de zomermaanden over de straten van Stavros of Perachori loopt, kan aardig worden verrast. Denk je een autochtone Griek aan te spreken - dik zwart haar, volle wenkbrauwen, olijfkleurige huid - en komt er ineens een Australisch of Zuid-Afrikaans accent uit hun mond. Zoals de dame van 92 die in Kioni een avondwandeling maakt met een vriendin en Afrikaans tegen ons begint te spreken. Of de jonge cafébaas in Frikes, die ook opgroeide in Zuid-Afrika maar Ithakaanse ouders heeft en hier van kinds af de zomers doorbracht. Ook hij werd teruggeroepen naar het eiland en opende er een bar. "Het is waar, iedereen keert terug. En allemaal zo gek als een deur; er is geen normaal persoon op dit eiland te vinden."

Zoeken naar sporen

De meesten van de Engelssprekende Grieken komen hier alleen op vakantie. Griekse families die tijdens het eten Engels met elkaar praten en zich net als de andere zonaanbidders gedragen: zwemmen, eten, zuipen. Hun echte leven is elders; ze zijn al generaties verder. Het geld wordt verdiend in Melbourne of Kaapstad, een deel wordt opzijgezet en tijdens de zomervakantie op Ithaka uitgegeven. (Dat zou ook verklaren waarom het eiland zich redelijk staande houdt in de crisis.)

Maar juist bij hen is de nostalgie het grootst, zegt lerares Anna Livani. "Veel vrienden van ons zijn naar Australië en Amerika verhuisd. Je hoort dat ze het na al die tijd nog steeds moeilijk vinden om zich aan te passen. Ze tellen de dagen tot ze weer naar Ithaka mogen. Ik zou zo niet kunnen leven."

Het avonturiersbloed van Odysseus stroomt door alle Ithakanen, dat is duidelijk. Maar toch knaagt het een beetje. Is er geen tastbaarder spoor van de Griekse strijder te vinden, los van die munten in het archeologiemuseum in Stavros? Gids Dimitris Artavanis (29) gaat de uitdaging aan. Odysseus is ook zijn held; hij wil zelfs een tatoeage nemen van Odysseus die zijn pijl door twaalf ringen schiet. "Ik wil geloven dat hij heeft bestaan. Hij was een gewiekste man, die de befaamde list met het paard van Troje bedacht. Ik bewonder hem... al ben ik zelf niet zo slim." Artavanis weet wel alles van de flora en fauna op het eiland, hij vangt een inktvis met blote handen. "Odysseus is eigenlijk onze voorvader."

Dat is nog maar de vraag, want het kleine eiland is in vele handen geweest. Het kan het koninkrijk van Odysseus zijn geweest, maar daarna kwamen ook de Romeinen, de Normandiërs, de Turken, de Venetianen, de Engelsen... De meest gangbare theorie is dat de Venetianen tussen de 15de en 18de eeuw het eiland bevolkten met Griekse families die werden overgebracht van het vasteland.

In de Odyssee staan ook weinig concrete verwijzingen naar Ithaka. Eén daarvan is de bron Arethusa, waar herder Eumaios (Odysseus' bondgenoot) zijn zwijnen altijd liet drinken. Kan Artevanis ons daarnaartoe brengen? "Er is daar niets te zien", zegt de gids nors. "Uren stappen om een gat in de grond te zien. Ik snap niet waarom mensen daarheen willen." Bovendien hebben meerdere bronnen in Griekenland dezelfde naam.

En de Grot van de Nimfen dan, de plek waar Odysseus de schatten van koning Alkinoös zou hebben begraven? "Mooie grot, maar onbereikbaar, omdat de archeologen daar te fanatiek hebben lopen graven." Ook deze mythische grot wordt trouwens aan verschillende locaties toegeschreven, waaronder een grot op - inderdaad - Kefalonia. Nogal onbevredigend dus.

Dan brengt Artavanis ons naar een plek die zowel het paleis van Odysseus als de school van Homeros wordt genoemd. We hebben goede hoop en krijgen een rondleiding van een oud-burgemeester die veel weet van Griekse mythen. Als we hem vragen of hij denkt dat Odysseus echt heeft bestaan, kijkt hij beledigd. Natuurlijk! In een duizelingwekkend tempo - wellicht lijkt het zo omdat we hier op het heetst van de dag zijn - leidt hij ons over een dorre heuvel, bestaande uit een aantal plateaus. Dit zou het paleis van de Griekse held moeten zijn, beweren archeologen van de universiteit van Ioannina. Onze rondleider wijst naar lege vlakten met wat puin, die werkkamers en opslagruimten moeten voorstellen. En daar, op die afgebrokkelde stenen trap, zou Homeros later hebben lesgegeven. Je moet wel veel fantasie en goede wil hebben om hier een riant paleis in te zien.

We laten het hier maar bij, want Odysseus' bestaan willen bewijzen, is net zo zinloos als zeker willen weten dat er een god is. Het geloof in Odysseus is ook net een religie, die de Ithakanen willen aanhangen, al zegt hun verstand wat anders. Overal staan standbeelden van de held, alsof het Jezus is. Odysseus biedt de eilanders inspiratie en een goede bron van inkomsten. Ze zouden ook gek zijn om de mythe niet commercieel uit te buiten. Liefhebbers van Griekse mythen komen graag naar het eiland. Dus zijn er restaurants naar Odysseus vernoemd, supermarktjes, een duikschool.

Mooie vrouw

Wie zich wil vermaken op Ithaka, moet zijn scepsis eigenlijk laten varen en locals op de man af vragen naar hun band met Odysseus. Zoals Vasilis Fragkogiannis (28), kok in restaurant Chani, waar gids Artavanis in de zomer ook werkt. We spreken 's ochtends met Fragkogiannis af, als hij gaat kijken bij zijn schapen. Hij is parttimeherder, een beroep dat zijn vader ook beoefende. Hij vindt het een mooi idee dat het vlees waarmee hij 's avonds in het restaurant kookt afkomstig is van zijn schapen, varkens en kippen.

We wandelen door het gele, verschroeide gras. "Kijk, met die druiven werd de wijn gemaakt waarmee Odysseus de cycloop Polyphemos dronken voerde", zegt de herder bloedserieus. "En mijn rossige schapen zijn van hetzelfde ras als de schapen uit Homeros' gedichten."

Het is ontroerend om te zien hoe liefdevol de bewoners over hun kleine eiland spreken, hoe ze zich vastklampen aan hun mythische verleden en zo hun dagelijkse beslommeringen een epische lading geven. Ja, de bewoners worden soms gek van Ithaka; met name van de slechte bereikbaarheid (een ferry vanaf Kefalonia) en het ontbreken van bijvoorbeeld een fatsoenlijk ziekenhuis (voor alle belangrijke diensten moeten ze naar het buureiland). Toch zijn ze er vooral gek op, de ongerepte natuur, het gemoedelijke tempo en de hechte gemeenschap die altijd naar elkaar uitkijkt.

Zelfs buitenstaanders worden aangespoord om langer te blijven. Meerdere lokale gezegden hebben de strekking: blijf gezond, zodat je volgend jaar terug kunt komen. Daarom vragen we nog één bewoner waarom het eiland zo'n mystieke magneet is. Gerasimos Andrianatos (71) speelt in zijn studio de accordeon, zijn lievelingsinstrument: "Alsof je een mooie vrouw omhelst." Maar de lokroep van Ithaka kan hij niet uitdrukken in woorden. "Ik droom vaak van andere plekken; Afrika, Amerika. Het enige dat ik weet, is dat ik me opgelucht voel als ik weer wakker word. Omdat ik op Ithaka ben."