Checkpoints, schuilkelders, massagraven: George Butler tekent de oorlog in Oekraïne

De beelden uit Oekraïne laten er weinig misverstand over bestaan. Oorlog is nog altijd gewoon oorlog. Net als in voorgaande eeuwen worden burgers op gruwelijke wijze gedood of uitgehongerd, sterven jonge jongens roemloos als soldaat en worden krijgsgevangenen vernederd of erger. Dat alles is dag na dag te zien in foto’s en video’s die de kijker niet sparen.

De Engelse tekenaar George Butler brengt diezelfde oorlog op een andere manier voor het voetlicht, in delicate, vaak intieme pentekeningen, spaarzaam ingekleurd met aquarel. Butler tekent op locatie met een kroontjespen en Oost-Indische inkt op grote vellen A2-papier. Meestal kleurt hij de tekening later in met aquarel, op de hotelkamer of thuis.

Reportage-illustrator noemt hij zichzelf, ‘verslagtekenaar’ in plaats van ‘verslaggever’. Hij staat in een lange traditie, die evenwel vrijwel is uitgestorven. In de 19de eeuw – de krant was pas op weg om een massamedium te worden – stuurden de hoofdredacties van de grote kranten voor het eerst artist reporters op pad om de lezers een beeld te geven van het oorlogstoneel ver weg. Fotografie was er nog niet.

“Ik treed als het ware in hun voetsporen”, vertelt Butler via een videoverbinding vanuit zijn studio in Londen. “De manier van werken is in de kern nog precies dezelfde. Het enige wat je nodig hebt is pen, papier en rustig gaan zitten bij wie je wilt tekenen.” Door deze werkwijze, zegt hij, kom je heel dicht bij de ander. Als je samen wat meer tijd doorbrengt, krijg je verbintenis.

Zijn tekeningen getuigen daarvan. Zoals die van Olga bijvoorbeeld, bijna 100 jaar is ze. “Olga woonde in een kleine flat in Kiev, met haar dochter Valentina. Ze was heel klein en fragiel, ze kon haar bed nauwelijks uit. Ik moest dicht bij haar zitten om haar te verstaan. Ze wilde geen vragen beantwoorden, ze zei alleen maar: ‘Luister naar me.’ En toen vertelde ze haar levensverhaal. Geboren in 1923, de grote hongersnood van de jaren dertig overleefd, in de oorlog als dwangarbeider in nazi-Duitsland gezeten. Ze had niet gedacht dat het nog eens kon gebeuren.”

Butler was van half maart tot half april in Oekraïne. In Boetsja, Kiev, Charkiv. Bij checkpoints, in schuilkelders, op de markt. Niet in de vuurlinie, maar er net achter. “Ik kan sowieso niet concurreren met de camera’s van de grote internationale nieuwsteams die daarvan verslag doen. Bovendien wordt het interessanter als je een stap terug doet en met mensen gaat praten.” Verhaal en beeld gaan in zijn werk altijd samen. “Het tekenen is een prachtig voorwendsel om naar iemand te luisteren, en het luisteren is een prachtig voorwendsel om stil te zitten en te tekenen.”

Na zijn studie illustratie aan de universiteit reisde hij naar gebieden als Afghanistan, West-Afrika en Syrië en won hij prijzen met zijn werk. Onlangs verscheen zijn boek Drawn Across Borders, met tekeningen van vluchtelingen overal ter wereld, mensen die zijn weggegaan van wat hun thuis was. “Ik voel me daartoe aangetrokken omdat deze mensen vaak onbegrepen zijn. Ze lijken vreemd en ver weg.”

Gek genoeg, zegt hij, voelt hij zich vaak met zo iemand meer verbonden dan met een kennis die in Londen woont. “Dat heeft iets te maken met authenticiteit, denk ik. Als je samen gaat zitten om te praten en te tekenen, heb je op plekken waar de emoties hoog oplopen al snel een gesprek over het leven. Ik wil laten zien dat, ondanks de situatie waarin deze mensen zich bevinden, er enorm veel generositeit is. Alle foto’s die je op de voorpagina van de krant ziet, zijn waar. Maar er is meer humaniteit en optimisme dan we misschien beseffen.”

In sommige van zijn tekeningen uit Oekraïne is het contrast tussen het harde onderwerp en zijn zachte penseel bijna verwarrend. Een massagraf in Boetsja bijvoorbeeld. De Russen waren net verjaagd, mensen die op gruwelijke wijze waren vermoord lagen in de straten. Alle inwoners kwamen naar buiten, vertelt Butler, om naar de opening van het massagraf te kijken, om vermisten te zoeken. De lichamen werden op een stellage gelegd.

“Het voelde belangrijk voor mij om stil te staan en het te tekenen. Het was een ongelooflijk somber en triest moment, een moment met historische lading. Wat ik dan wil, en dat is denk ik een overkoepelend thema in mijn werk, is het gruwelijke zo weergeven dat mensen ernaar kunnen kijken. In plaats van de cameralens ben ik een soort van tussenlens, die het weerzinwekkende vertaalt naar iets dat je zelfs je kinderen kunt laten zien.”